Karcinom grlića materice – bolest koja se može spriječiti

Prim. dr Jadranka Lakićević, spec. interne medicine, onkolog
Klinički centar Crne Gore

Karcinom grlića materice nastaje na donjem dijelu materice, koji je okrenut prema vagini. Dokazano je da nastaje od premalignih promjena koje, ukoliko se blagovremeno ne detektuju i uklone, mogu da progrediraju u invazivni karcinom. Invazivni karcinom grlića materice karakteriše nekontrolisano razmnožavanje ćelija kao i njihova sposobnost širenja u okolna tkiva i udaljene regije.

Prema podacima Globocana karcinom grlića materice je jedan od najučestalijih malignih tumora kod žena, sa procijenjenih 604.000 novooboljelih i 342.000 umrlih u svijetu u 2020. godini. Prema procjenama Svjetske zdravstvene organizacije za 2020. godinu Crna Gora ima najveću dobno standardizovanu stopu obolijevanja (26,2/100.000 žena) i umiranja (10,5/100.000 žena) od raka grlića materice u Evropi.

Karcinom grlića materice u svijetu

• Godišnje se dijagnostikuje više od 600.000 novooboljelih
• Svakog minuta jednoj ženi se dijagnostikuje karcinom grlića
• Više od 300.000 žena svake godine umre od raka grlića materice
• Svaka dva minuta jedna žena umre od raka grlića materice
• Rak grlića materice je vodeći uzrok smrti od raka kod žena u preko 40 zemalja

Bolest se najčešće javlјa kod žena od 35.do 50. godine života, ali se može javiti i u mlađem i u starijem dobu. Prema raspoloživim podacima Instituta za javno zdravlje Crne Gore za 2013. godinu, među oboljelima, više od dvije trećine su bile žene starosne dobi između 35 i 59 godina.

 Faktori rizika

Infekcija humanim papiloma virusima (HPV) predstavlja najvažniji fakor rizika i neophodan uslov za nastanak karcinoma grlića materice. HPV infekcija kod većine žena  obično ne daje nikakve simptome i najčešće prolazi spontano. Kod malog broja žena (10-15%) infekcija perzistira i uglavnom je izazvana onkogenim tipovima HPV (najčešće tipovi 16 i 18). Iako neophodna, HPV infekcija nije dovoljna za nastanak raka grlića materice. Da bi dugotrajna HPV infekcija dovela do nastanka karcinoma grlića materice, potrebni su i drugi faktori: pušenje, dugotrajna primjena oralnih kontraceptiva, oslablјen imuni sistem žene (usljed imunosupresivne terapije ili HIV infekcije), kao i način života (loši socio-ekonomski uslovi).

Rizične grupe predstavljaju žene koje su rano započele seksualnu aktivnost, žene sa većim brojem seksualnih partnera, kao i one koje ne obavljaju redovne ginekološke  kontrole.

Perzistentne onkogene HPV infekcije su najveći faktor rizika za razvoj prekanceroznih stanja i karcinoma grlića materice.

Simptomi

U početnim stadijumima bolesti najčešće nema nikakvih simptoma! Na karcinom grlića se može posumnjati ukoliko postoji krvarenje iz vagine:

• Između ciklusa, tokom i nakon polnog odnosa;
• Krvarenje poslije menopause;
• Vaginalni sekret, obično neprijatnog mirisa;
• Nelagodnost ili bol u maloj karlici tokom odnosa;
• Bol u donjem dijelu leđa.

Dijagnostičke procedure kojima  se utvrđuje dijagnoza kracinoma grlića materice

• Ginekološki pregled;
• Papanikolau (PAPA) test je kratka, jednostavna i bezbolna metoda koja se izvodi  u  okviru ginekološkog pregleda. Ćelije dobijene brisom  sa grlića materice se posmatraju  pod mikroskopom, te se ovim testom utvrđuje  postojanje premalignih ili maignih ćelija.
• Kolposkopija je pregled grlića materice pomoću posebnog aparata  (kolposkopa), koji ima mogućnost  uveličavanja od 10 do 60 puta. Na taj način je moguće otkriti promjene na sluzokoži koje se ne mogu uočiti golim okom.

PAPA test se obavezno radi uz kolposkopski pregled kojim će se uočiti mjesto promjene i bliže odrediti njena priroda.

• Biopsija (uzimanje malog uzorka tkiva) promjene grlića i PH pregled kojim se dijagnoza definitvno potvrđuje;
• Dodatni dijagnostički postupci u cilju određivanja stadijuma (proširenosti) bolesti.

Liječenje

Liječenje obuhvata više različitih modaliteta:

– operativno liječenje  (u ranim stadijumima),

– zračna terapija,

– sistemsko liječenje: hemioterapija, ciljana terapija i imunoterapija.

Ovi načini liječenja se sprovode pojedinačno ili mogu da se kombinuju.

Prevencija karcinoma grlića materice

Prirodni tok HPV infekcije i biološko ponašanje premalignih promjena grlića materice omogućavaju da se prevencija karcinoma grlića materice ostvari na više nivoa – mjerama kojima se sprječava sama pojava ovog oboljenja (vakcinacija), kao i onima koje omogućavaju rano otkrivanje premalignih promjena (skrining), čime se uspješno zaustavlja dalji razvoj bolesti.

Globalna strategija SZO za eliminaciju karcinoma  grlića materice kao javno zdravstvenog problema navodi da se rak grlića materice  ne bi više smatrao problemom javnog zdravlja ukoliko sve zemlje dostignu godišnju stopu incidencije 4 slučaja/ 100.000 žena ili manje.

Strategija definiše tri ključne aktivnosti: vakcinaciju, skrining i liječenje. Njihova uspješna primjena mogla bi smanjiti broj novooboljelih za više od 40% i spriječiti 5 miliona smrtnih ishoda usljed ove bolesti  do 2050. godine.

Strategija je definisala sljedeće ciljeve do 2030. godine:

– 90% djevojčica do 15 godina starosti  potpuno vakcinisanih HPV vakcinom,

– 70% žena obuhvaćenih skriningom (pomoću testa visokih performansi do 35 godina i ponovo do 45),

– Kod 90% žena sa bolestima grlića materice sprovesti  liječenje (90% žena sa  prekancerskim lezijama i 90% žena sa invazivnim karcinomom).

S obzirom da je glavni faktor rizika za nastanak karcinoma grlića materice dugotrajna infekcija onkogenim tipovima HPV, najefikasnija mjera primarne prevencije protiv ove bolesti je pravovremena  vakcinacija protiv humanog papiloma virusa. Ova intervencija smatra se isplativom, naročito za zemlјe u kojima su resursi ograničeni, učestalost HPV infekcije visoka, a obuhvat preventivnim pregledima nizak.

Većina zemalјa Evropske unije je uvela imunizaciju protiv HPV-a. U zemlјama (poput SAD, gde je vakcinacija u u primjeni  od 2006. godine, i Australiji  od 2007. godine), koje su ostvarile veliku pokrivenost vakcinacijom već je evidentirano značajno smanjenje broja inficiranih HPV-om, rjeđa pojava prekanceroznih promjena grlića materice kod mladih žena, kao i genitalnih kondiloma.

Prevencija karcinoma grlića materice u Crnoj Gori

Na osnovu SZO preporuka i iskustva  zemalja koje  uspješno sprovede vakcinaciju protiv HPV, program HPV vakcinacije u Crnoj Gori je započet  krajem septembra 2022. godine.  U našoj zemlji se  primjenjuje  HPV9 (devetovalentna) vakcina, koja se aplikuje u jednoj dozi. Za sada je namijenjena  djevojčicama uzrasta 9-14 godina.

Od 01. februara 2018. godine skrining se sprovodi na nacionalnom nivou. Primarni skrining test je određivanje prisustva DNK HPV u brisu grlića materice. Analiza uzoraka se radi u IJZ. Žene kod kojih je test  pozitivan pozivaju se na ginekološke preglede, tokom kojih se rade kolposkopija i PAPA test, kao i eventualna biopsija uočenih promjena na grliću materice.

Ukoliko se dokaže karcinom grlića, žena se upućuje na dodatnu dijagnostičku obradu i prikazuje ginekološko onkološkom konzilijumu radi odluke o liječenju. Žene kod kojih je test na HPV negativan se nakon pet godina  pozivaju  u novi ciklus skrininga.

Redovni  ginekološki pregledi, sprovođenje programa organizovanog skrininga i vakcinacija protiv HPV su od najvećeg značaja u prevenciji karcinoma grlića materice!

Literatura:

1. Sung, H.; Ferlay, J.; Siegel, R.L.; Laversanne, M.; Soerjomataram, I.; Jemal, A.; Bray, F. Global Cancer Statistics 2020: GLOBOCAN Estimates of Incidence and Mortality Worldwide for 36 Cancers in 185 Countries. CA. Cancer. J. Clin. 2021
2. https://www.cancer.net/cancer-types/cervical-cancer/view-all
3. https://www.who.int/publications/i/item/9789240014107
4. https://www.ijzcg.me/me/savjeti/kljucne-poruke-o-hpv-vakcinaciji-azurirano-februar-2023-godine
5. https://www.ijzcg.me/me/novosti/evropska-nedjelja-prevencije-raka-grlica-materice
6. https://www.ijzcg.me/me/odjeljenje-za-skrininge
7. https://cancerworld.net/global-elimination-cervical-cancer/
8. https://www.worldcancerday.org/spotlight-cervical-cancer