Dr Vujičić Aleksandar, ortoped i traumatolog
PZU A3, Bar
Ljudsku vječnu težnju za takmičenjima, prvo su ozbiljno organizovali u Staroj Grčkoj gdje su na Olimpijskim igrama slavili skladnost, snagu i ljepotu ljudskog tijela kao i viteško nadmetanje. Sa vremenom se sport mijenjao, sada je jedna od najznačajnijih ljudskih djelatnosti. Sportisti su postali među najbogatilim ljudima, uz njih zarađuju treneri, menadžeri, agenti, ljekari, fizioterapeuti. Došlo je do neslućenog razvoja sportske opreme, rekvizita, borilišta, sportskog turizna, organizacije sve većih manifestacija. Umjesto viteškog nadmetanja pojavio se i sve prisutniji doping. Sve je ovo postalo veliki biznis u kome se nalaze milijarde dolara. Sve ovo privlači sve više mladih ljudi u sve ranijem uzrastu, koji maštaju o slavi i zaradama, ali ne maštaju samo oni već i njihovi roditelji koji svojim subjektivizmom forsiraju mlade sportiste na sve ozbiljniji pristup sportu, kao i treneri i pomoćno osoblje, koji se nadaju da ukoliko pronađu budućeg velikog sportistu će uzeti makar dio slave i zarade
Upravo nadajući se slavi i zaradi roditelji i njihova djeca počinju sve ranije sa treninzima, često ne mareći za posljedice jer svi smatraju da je ”sport zdrav”. Po ličnoj statistici u Baru, koji ima relativno razvijenu sportsku infrastrukturu, u centralnim osnovnim školama trenira oko 55-60% djece a 15% dva sporta (ili ples, folklor). Tome je doprinjela politika grada koji daje subvencije sportskim klubovima za djecu koja ne mogu da plate treninge. Od ovoga broja značajan broj mladih sportista imaju tegobe i javljaju se najčešće ortopedu. Gledajući iz ugla sportskog ljekara, ortopeda, dugogodišnjega ljekara atletske reprezentacije Jugoslavije i Crne Gore, pokušavam da upozorim na posljedice ranog treninga, prije svega na koštanio-mišićni sistem, i dam smjernice kako bi se mogle izbjeći.
Tegobe zbog kojih se najčešće javljaju ortopedu se mogu podijeliti na akutne povrede i over-use traume.
AKUTNE TRAUME se mogu javiti bilo kada u sportskoj aktivnosti, ali su češće kod punije djece, ili kada se takmiče sa starijim uzrastom. Najčešća su ligamentarna uganuća, posebno kod djece sa ravnim tabanima, istegnuća ili prelomi. Prelomi u dječijem uzrastu mogu bili ozbiljna trauma, posebno kada se dešavaju u blizini zona rasta i mogu ostaviti trajne posljedice. Od ligamanternih povreda posebno su postale česte rupture ligamenata, posebno prednjeg ukrštenog ligamenta u koljenu, što se ranije smatralo za rijetkost, sada mjesečno imamo ove rupture kod adolescenata. Razlog je ozbiljno treniranje i razvoj snage muskulature mladog sportiste, te zategnutosti ovih ligamenata u periodu rasta. Liječenje je kompleksno sa dugom rehabilitacijom i često predstavlja kraj sportske karijere mladog sportiste.
OVER-USE TRAUME su stanja kada ponavljajuća submaksimalna opterećenja muskuloskeletnog sistema prevazilaze sposobnosti odmora da kompenzuje strukturalnu adaptaciju organizma koju to opterećenje izaziva.
UČESTALOST je (National Council of Youth Sport USA 2013) 45%- 54%. Najveća učestalost se navodi u trčanju (68%) najmanja u skijanju i rukometu (37%). U drugim radovima učestalost se kreće 45- 55%. Ovi rezultati su relevantni jer se u pomenutoj studiji iz 2013. g. navodi da u USA trenira oko 60 milona djece u uzrastu 6-18 g. od toga 44 miliona više od jednog sporta, a timske sportove trenira 27 miliona djece.
Razlozi – U novije vrijeme postizanje visoko vrijednih rezultata mladih sportista u ranom juniorskom stažu, kao i trend organizovanja svjetskih prvenstava u juniorskom i mlađe juniorskom (jouth) uzrastu, kao i značajna takmičenja regionalnog nivoa u pionirskom stažu. Ovaj trend stvaranja sve mlađih sportista sa kvalitetnim rezultatima primorava većinu trenera za posezanjem vrlo ozbiljnog intezivnog treninga od najmlađih dana, još u pionirskom i mlađe juniorskom stažu, što stvara kod mladog organizma neophodnost ubrzanog prilagođavanja na specifiku sportske discipline u uslovima brzog rasta i formiranja tijela.
Uzroci ovih trauma:
– INTEZIVAN PONAVLJAJUĆI TRENING, često i dva puta dnevno u ranom juniorskom stažu koji dovodi do brzih kvalitetnih rezultata;
-RANA SPECIJALIZACIJA – rano opredjeljivanje često za diferentnu granu sporta koji omogućava rano postizanje vrijednih rezultata u ovim disciplinama;
-RANA INTEZIVNA ASIMETRIČNA OPTEREĆENJA- proizilaze iz prethodnog uzroka jer intezivan trening uz ranu specijalizaciju intezivno opterećuje izrazito asimetrično pojedine koštano-mišićno zglobne sklopove i to u periodu brzog rasta i stvara uslove za njihovu vulnerabilnost;
-PRISUSTVO UROĐENIH DEFORMITETA (sve češći urođeni deformieti tipa ravnih stopala, krive kičme, displazije kukova i valgusa koljena);
– LOŠA I NEIZGRAĐENA TEHNIKA (treneri “nemaju vremena“ da se izgradi dobra tehika u želji da se što ranije postigne rezultat);
-PRISUSTVO EPIFIZNIH ZONA RASTA koje su još otvorene u blizini velikih zglobova. Ovdje treba napomenuti da u periodu brzog rasta oko 8O% vertikalnog rasta je iz predjela koljena, koja su i najvulnerabilnija, a u periodu brzog rasta taj rast u visinu je i više od 10 cm godišnje, što uslovljava stalnu ZATEGNUTOST (povišen tonus) svih mekotkivnih struktura (mišićno-tendinoznog i neurovaskularnog) koje se ”istežu” prateći brzi rast kostiju. Ova njihova zategnutost koja se povećava jačanjem samih mišića kojima trening povećava snagu i tonus stvara visok rizik povređivanja. Prisustvo epifiznih zona raste u blizini koštano nezrelih zglobova u toku intezivnog ponavljajućeg, često asimetričnog opterećenja često deformišu epifizne zone rasta i stvara uslove za ATIPIČNO FORMIRANJE EPIFIZA oko zglobova i kasnije deformite samih zglobova i njihovih okolina;
-PRISUSTVO KISELIH METABOLITA INTEZIVNOG MIŠIĆNOG RADA U KRVI I MIŠIĆIMA – Poznato je da mladi sportisti nemaju izgrađen značajan anaerobni kapacitet zbog smanjene i još neformirane anaerobne enzimske aktivnosti, tako da anaerobni trening treba u ovom periodu izbjegavati. Ipak, u želji za postizanjem bržih rezultata i zahvljujući dobroj adaptibilnosti mladog organizma, ovi treninzi se sprovode, što uzrokuje visok nivo laktata i kiselih metabolita kao produkata intezivnog mišićnog rada. Neizgrađena enzimska struktura kompenzacije kiselih produkata intezivnog mišićnog rada koji se oslobađaju a ne metabolišu blagovremeno, u toku i neposredno nakon velikih opterećenja, u mišićima i muskulo-tendinoznim zonama uslovljava njihovu povećanu vulnerabilnost;
-PRISUSTVO VELIKE KOLIČINE HORMONA RASTA – što uslovljava u ovom periodu života visoku ”endogenu anabolisanost” i podnošenje značajnih opterećenja sa iznenađujućom lakoćom, kao i brzim napretkom u rezultatima.
STRESS PRELOMI
Povrede kostiju u prisustvu navedenih faktora i to dijafize cjevastih ili korpusa spongioznih kostiju kod ponavljajućeg,dugotrajnog opterećenja,posebno kod dugih trčanja,preponaškog trčanja ili skokova. Intezitet bola nije veliki, dijagnoza često klinička, a radiološka tek nakon više nedjelja od početka tegoba. Najčešće su distalna lišnjača (fibula), distalna golenjača, metatarsalne kosti stopala I-V (najčešće III i IV), stidna kost, čašica (patella).
EPIFIZARNO-AVULZIONE POVREDE
Povrede nastale ponavljajućim, izrazito asimetričnim eksplozivnim opterećenjima posebno pri bacanjima i skokovima. Ponavljajuće kontrakcije ojačalih velikih mišićnih grupa koji često postanu jače od još nezrele kosti uzrokuju odvajanje hvatišta mišića sa manjim ili većim dijelom kosti. Karakteriše ih dugotrajan bol srednjeg inteziteta pri opterećenju sa akutizacijom nakon avulzije. Bolnost u blizini zgloba i imitira povredu mišića, jer onemogućava bolom kontrakciju avulziranog mišića.
EPIFIZIOLIZE I SPONDILOLISTEZE
Promjena epifizarno-metafizarnog odnosa zone rasta pod uticajem ponavljajućih opterećenja. Ne može se samo opterećenje u toku treninga kriviti za pojavu ovih povreda već je moguć uz postojeći konstitucionalni, endokrini ili genetski uzrok determiniše pojavu ovih povreda a deklanširajući faktor je ponavljajuće intezivno opterećenje. Karakteriše ih dugotrajan bol niskog ili umjerenog inteziteta u zavisnosti od opterećenja bez posebnih ispada funkcije,sem u teškim slučajevima.
Spondilolisteza – klizanje pršljenova najčešće L5Sl I L4L5 pomak zone rasta
butne kosti, pomak zone rasta žbične kosti u laktu, lišnjačne kosti i kostiju stopala.
VASKULARNE NEKROZE
Atipično formiranje epifiza u prisustvu povećanog asimetričnog opterećenja. Snažne ponavljajuće kontrakcije velikih mišićnih grupa u blizini hrskavičeve zone rasta izazivaju trakcionu lokalnu deformaciju nezrele kosti koja često ostaje i u koštanoj zrelosti. Karakteriše ih umjeren bol uz otok i deformaciju zahvaćane zone koja uzrokuje kasniju manju ili veću deformisanost u periodu koštane zrelosti, uz često minimalane funkcionalne smetnje. Osgood-Slatter (bol na prednjoj strani ispod koljen, M. Sever (bol u peti), M-Freiberg (glava II kosti stopala), Koler bol u gornjem stopalu), M Sinding. Larsen (donji rub čašice).
MEKOTKIVNE “OVER USE“ POVREDE
Predstavljaju raznovrsnu grupu povreda i bolnih stanja u zavisnosti od zone preopterećenja, intenziteta i dugotrajnosti tegoba. Uglavnom sve su posljedica dugotrajnog, ponavljajućeg preopterećenja u prisustvu anatomskog ili strukturalnog poremećaja (deformacija stopala varus ili valgus koljena i kuka, kriva kičma), ili loša tehnika trčanja, bacanja i skokova.
Tegobe zahvataju najopterećenije grupe mišića ili mišićno-tendinoznih ili entezičnih struktura u prisustvu asimetričnog intezivnog opterećenja. tegobe su dugotrajne i vezane za opterećenja, nekada traju godinama i prelaze u hronične, ukoliko je ne koriguju uzroci. Navešću najčešće ove povrede iz ordinacije:
-Impigement ramena – bol u ramenu, lateralni epikondilit lakta, medijalni epikondilit lakta, med tension-lat compression sindrom (Little legue elbow – bolovi u raznim djelovima lakta, De Querwein (bol u tetivi palca),Trigger-finger (upale tetiva sa zaglavljivanjem pokreta prstiju), Tendinitis et bursitis mpsoas (upala tetiva kuka), Entesopathia mm adductires osis pubis (upala tetiva primicača nadkoljenice, sa ili bez parcijalnih ruptura), Entesopathia m recti abd insert dist pubica – upala prvog trbušnog mišića – sa ili bez parc ruptura , školjocajući kuk – snapping hip “Jumper’s knee”- skakačko koljeno, Iliotibial band sy – bol spoljnje strane kuka i nadkoljenice, M. Hoffa- bol i otok iza čašice,itd.
Zaključak
Današnji sport karakteriše raznolikost sportskih disciplina uz trend sve ranijeg postizanja vrhunskih visokih rezultata,što se i stimuliše organizovanjem takmičenja na svetskim i regionalnom nivou u sve ranijim kategorijama. Sve ovo uslovljava diferentan intezivan specifičan trening u ranom životnom dobu, periodu brzog rasta koji se odlikuje svojim specifičnostima koje povećavaju vulnerabilnost organizma u formiranju.
Želim da upozorim na obim i učestalost akutnih i “over use” povreda kod mladih sportista kao i njihovu diferentnost, sa željom da se ukaže na potrebu postepenog uvođenja u specifični trening, uz uvođenje metoda za prevenciju sindroma preopterećenja pojedinih grupa mišića – uvođenjem specifičnih vježbi, posebno skočnosti i koordinacije, razvoja osnovne brzine, spretnosti i tehnike manipulacija sa loptom kod loptaških sportova i metoda harominizacije razvoja svih mišićnih grupa. Posebno je bitno istezanje – strečing, koji je neophodan u cilju sprečavanja zategnutosti muskulature uslovljene brzim rastom i jačanjam muskulature postignute treningom.
Samo treneri koji metode treninga prilagode specifičnostima brzog rasta i uzrasta sportiste imaju mogućnost da talenat koji mladi takmičar posjeduje pretvore u vhunski seniorski rezultat, inače ih očekuje dugogodišnje treniranje sa tegobama nekog od “over use“ sindroma, liječenje a često mladi sportista napusti sport prije seniorskog staža, bez obzira na inicijalne razultate i talenat.
