Dr Magdalena Vujović, specijalista higijene
Institut za javno zdravlje Crne Gore
Hrana je svaka supstanca ili proizvod, djelimično prerađen ili neprerađen, koji je namijenjen za ishranu ljudi ili se može očekivati da će se za istu koristiti. Razvoj proizvodnje, industrijalizacija, ubrzana tehnologija i agresivan marketing doprinijeli su raznolikosti i dostupnosti hrane. Pravilna („zdrava ishrana”) obezbjeđuje optimalno funkcionisanje ljudskog organizma, tj.:
- Optimalan rast i razvoj,
- Optimalan mentalni i fizički rad (optimalne rezulate),
- Odsustvo bolesti i uspješniju borbu sa bolestima,
- Dugovječnost,
- Ostavljanje zdravog potomstva,
- Optimalan unos energije,
- Optimalan unos svih makronutrijenata (masti, ugljenih hidrata, proteina, biljnih vlakana),
- Optimalan unos svih mikronutrijenata (minerala, vitamina, zaštitnih materija ─ bioflavonoida, antioksidanasa, „fitohemikalija”, probiotika, prebiotika),
- Optimalno iskorišćavanje nutrijenata i funkcionisanje digestivnih organa, razvoj optimalne crijevne flore (mikrobiote).
Šta nas ishranjuje ?
Precizan pristup ishrani razvija sveobuhvatne i dinamične preporuke za ishranu zasnovane na individualnim varijablama. To su:
- Makronutrijenti (proteini, masti, ugljeni hidrati) i
- Mikronutrijenti (vitamini, minerali).
Navedeno uključuje i genetiku, mikrobiom, metabolički profil, zdravstveni status, fizičku aktivnost, obrasce ishrane, okruženje u ishrani, kao i socioekonomske i psihosocijalne karakteristike.
Suplement je dodatak ishrani (food supplement), tj. hrana čija je svrha dopuna uobičajane ishrane. Predstavlja koncetrovani izvor hranljivih supstanci ili druge supstance prehrambenog i /ili fiziološkog dejstva, pojedinačno ili u kombinaciji, koji se stavlja na tržište u doziranom obliku (kapsule, pastile, tablete, pilule, vrećice praha, ampule tečnosti, bočice na kapaljku i drugim sličnim oblicima za tečnost i prah za korišćenje u odmjerenim malim količinama).
Dodaci ishrani ─ vitamini i minerali
Dodaci ishrani koriste se isključivo kada su propisani od ljekara, tek posle mjerenja koncentracija u krvi i/ili korelacije sa kliničkom slikom pacijenta.
Superhrana[1]
Tzv. busteri[2] zdravlja su: kinoa, godži bobice, čia sjeme, spirulina, kakao, konopljin protein, peruanska maka, godži bobice, fortunela i začini (cimet, kurkuma, đumbir…). Antioksidansi su zajedničko ime za veoma različita jedinjenja koja je gotovo nemoguće nabrojati. Mnoga od njih su vitamini kao: vitamin C, A, E, beta-karoten, selen… Sve više se koristi i izraz autohtoni busteri zdravlja, što je nemedicinski termin popularizovan u medijima. Odnosi se na hranu koja može imati svojstva koja promovišu zdravlje, kao što je smanjenje rizika od bolesti ili poboljšanje bilo kog aspekta fizičkog ili emocionalnog zdravlja.
Tzv. superhrana može imati neobično visok sadržaj antioksidanata, vitamina ili drugih hranljivih materija. Primjeri namirnica koje promovišu zdravlje koje se nazivaju superhranom su: soja, borovnice, losos, zeleni čaj, orasi, brokoli i spanać, nar, grožđe, brusnice, drenjina. Ovi proizvodi su obično bogati vitaminom C, antocijanima, flavonoidima, a važno je napomenuti da ne postoji prihvaćena medicinska definicija superhrane.
Ka zdravoj i održivoj ishrani za 21.vijek ─ važnost sociokulturnih i ekonomskih razmatranja
Unapređenje transformacije prehrambenog sistema u zdravu, održivu ishranu prevazilazi ličnu kontrolu angažovanja potrošača. Izazov za nauku je da se razvije, da postane interdisciplinarnija i da se angažuje sa kreatorima politike i akterima u sistemu hrane. Ciljeve održive zdrave – pravilne ishrane sa zdravljem u fokusu čine obrasci ishrane koji promovišu sve dimenzije zdravlja i blagostanja pojedinaca; koji imaju nizak pritisak i uticaj na životnu sredinu; koji su prihvatljivi, pristupačni, bezbjedni, pravični i kulturološki prihvatljivi. Ciljevi održive zdrave ishrane su:
- Postizanje optimalnog rasta i razvoja svih pojedinaca i podrška funkcionisanju i fizičkom, mentalnom i socijalnom blagostanju u svim životnim fazama za sadašnje i buduće generacije;
- Prevencija svih oblika neuhranjenosti (tj. pothranjenosti, nedostatka mikronutrijenata, prekomjerne težine i gojaznosti);
- Smanjenje rizika od nezaraznih bolesti (NCD) povezanih sa ishranom; i
- Očuvanje biodiverziteta i planetarnog zdravlja.
Održiva zdrava ishrana mora kombinovati sve dimenzije održivosti kako bi se izbjegle neželjene posljedice.
Osnovni principi ZDRAVE – PRAVILNE ISHRANE sa zdravljem u fokusu
Sa pravilnom ishranom treba početi rano u životu. To podrazumijeva rani početak dojenja, isključivo dojenje do šestog mjeseca života i nastavak dojenja do dvije godine i dalje, u kombinaciji sa odgovarajućom dopunskom ishranom. Treba koristiti neprerađenu ili minimalno prerađenu hranu, izbalansiranu po grupama hrane, uz ograničavanje visoko obrađenih proizvoda hrane i pića. Prednost treba dati biljnoj hrani, uključujući integralne žitarice, mahunarke, orašaste plodove i obilje raznovrsnog voća i povrća. Ishranu treba da čine i umjerene količine jaja, mliječnih proizvoda, živine i ribe, uz male količine crvenog mesa. U okviru zdrave ishrane preporučljivo je koristiti zdravstveno bezbjednu vodu za piće, tj. prilikom konzumacije tečnosti birati vodu u odnosu na druge tečnosti.
Balansirana i adekvatna ishrana podrazumeva da je unos hranljivih materija adekvatan (tj. dostiže, ali ne prelazi potrebe) u energiji i hranljivim i zaštitnim materijama neophodnim za pravilan rast i razvoj, zadovoljava potrebe za aktivnostima kroz zdrave životne stilove tokom života. Ona je u skladu sa smjernicama SZO za smanjenje rizika od nezaraznih bolesti povezanih sa ishranom i obezbjeđivanja zdravlja i blagostanja za opštu populaciju. Zdravstveno je bezbjedna. Sadrži minimalne nivoe, ili nikakve, ako je moguće, patogena, toksina i drugih agenasa koji mogu izazvati bolesti koje se prenose hranom.
Balansirana ishrana je ekološki prihvatljiva, održava emisije gasova staklene bašte, uz adekvatno korišćenje vode i zemljišta, primjenu azota i fosfora i hemijsko zagađenje u okviru postavljenih ciljeva. Ona čuva biodiverzitet, uključujući usjeve, stoku, hranu dobijenu iz šuma i vodene genetičke resurse, i izbjegava prekomjerni ribolov i prekomjerni lov. Minimizuje upotrebu antibiotika i hormona u proizvodnji hrane, kao i upotrebu plastike i derivata u pakovanju hrane. Smanjuje gubitak hrane, bacanje hrane i proizvodnju otpada. Uvažava i poštuje lokalnu kulturu, kulinarske prakse, znanje i obrasce potrošnje i vrijednosti na način na koji se hrana dobija, proizvodi i konzumira, ali i zbjegava negativne uticaje vezane za pol, posebno u pogledu raspodjele vremena (npr. za kupovinu i pripremu hrane, vode i goriva).
[1] Engl. super food – superhrana
[2] Engl. booster – pojačivač
