[heading size=”7″]Odnos profesionalnih nadleštava kroz istoriju[/heading] Stara narodna poslovica kaže: od kada je svijeta, ima i lijeka. U jednoj kratkoj rečenici. Ako malo odemo u prošlost vidjećemo da se još od tih davnih dana ljudi bave i liječenjem i spravljanjem ljekova. Ali tu nastaju i prvi problemi.
Ako preskočimo jedan veliki zlatni period od Egipta, stare Grčke i Rimskog carstva, možemo slobodno reći da se prvi počeci farmacije kao samostalne profesije javljaju u gradovima Mediterana u kojima se osjećao uticaj Salernske medicinske škole, najpoznatije škole srednjeg vijeka za obrazovanje ljekara i apotekara.
Još daleke 1140. godine i pod uticajem arapskog uređenja, sicilijanski kralj i sveti rimski car Fridrih II Hohenstaufen donio je svoje Konstitucije, odnosno odredbe, kojima je uredio cjelokupnu zdravstvenu službu u državi. „Constitutiones Regum regni utriusque Siciliae”, donijete u periodu 1231-1240. god, izvršile su velike promjene u zakonodavstvu srednjeg vijeka uopšte, a obuhvatale su i dio koji se odnosi na sanitetsko zakonodavstvo, a
kojim je regulisano razdvajanje medicine od farmacije. Ovim su i formalno odvojene profesije liječenja i pripremanja ljekova, a akt je poznat pod nazivom Salernski edikt. Uvođenjem ovih odredbi 1240. god., zajedničko stablo medicine i farmacije razdvojilo se u dvije zasebne grane, koje će se dalje razvijati i granati samostalno. Istorijski gledano, apotekarstvo po prvi put dobija svoj zakonski oblik, a apotekar u javnom životu zauzima mjesto sa tačno određenim funkcijama i djelokrugom rada. Salernski edikt je uspostavio model koji je farmacija slijedila širom Evrope, sa izuzetkom britanskih ostrva. U to vrijeme, a i mnogo poslije odvajanja medicine od farmacije, ljekovi se nisu izrađivali samo u apoteci. Bilo je opšteprihvaćeno pravilo da su ljekari imali pravo da izrade i izdaju pacijentima one ljekove koji su bili potrebni za vrijeme obavljanja pregleda i liječenja. Po nekim autorima, ove priručne apoteke ljekara smatraju se najstarijim tipom apoteka, a kasnije su se iz njih razvile gradske apoteke u mnogim srednjovjekovnim gradovima. Tadašnje socijalne prilike, nažalost kao i dan danas, uticale su na kvalitet liječenja. Ljekari su se uglavnom okretali imućnijim slojevima društva, dok su siromašniji morali da se zadovolje uslugama ranara i berbera. U seoskim područjima, gdje je bilo relativno malo školovanih ljekara i apotekara, stanje je bilo još gore.
Jedno od najstarijih načela etike zdravstvenih radnika, koje je prvi put spomenuto u statutu južno-francuskog grada Arla daleke 1170, kasnije ozakonjeno Salernskim ediktom, jeste zabrana udruživanja ljekara i apotekara u poslovnom pogledu, a na štetu bolesnog čovjeka. U jednom od najstarijih, Trogirskom statutu, kaže se da se ljekar (lat. medicus) i apotekar (lat. apotecarius seu speciarius), koji primaju platu od opštine, obavezuju „Zakletvom za službu” prilikom stupanja na dužnost. Zakletva podrazumijeva da neće nikada sklapati bilo kakve sporazume (lat. quod medicus comunis non faciat societatem cum speciario).
U srednjovjekovnim gradovima formiraju se razna strukovna udruženja ili esnafi. Tako su „hirurgički ceh” sačinjavali ljekari (lat. physici, medici, doctori), apotekari (apothecarii, speciarii), ranari (cirologi) i brijači (barbieri). Međutim, u nekim gradovima i apotekari počinju osnivati svoje esnafe. Apotekarska udruženja su kontrolisala da li se poštuje apotekarski monopol, postavljala jedinstvene cijene, utvrđivala broj budućih učenika, nadgledala njihovo školovanje, ali su dozvole za bavljenje farmaceutskim poslom davali gradski ljekarski prezidijumi ili savjeti koji su se nazivali „Collegio medicum”. U pojedinim gradovima Evrope apotekari i njihova udruženja uspijevaju da dobiju status kolegijuma. Ipak, ovi kolegijumi dugo nisu bili u ravnopravnom položaju sa „Collegio medicum”, naročito u Francuskoj i Engleskoj. U ovim dvijema zemljama od početka sprovođenja ovih reformi postojali su veliki antagonizmi. Kada su jednom prilikom apotekari nazvani nepismenima, prevarantima, neznalicama, prodavcima roga za svijeću – otpočeo je pravi rat. Nije teško naslutiti da se u osnovi ovog sukoba, pored ekonomskog interesa, nalazilo i fundamentalno shvatanje odnosa između profesija. Ljekari ne samo da su od apotekara očekivali da ne prelaze okvire svoje struke, često ih optužujući da se bave medicinom i da rade ljekaru iza leđa, već su očekivali da priznaju superioran autoritet ljekara u svim medicinskim pitanjima. Apotekari su odbijali ideju podređenosti ljekarima i počeli su da se trude da stvore sopstveni prestiž i profesionalni status.
Odvajanje farmacije od medicine nije značilo da je farmaceut nezavisan i ravnopravan. On je ostao podređen ljekaru po zakonu i po razdvajanju profesionalnih normativa. Najstariji primjeri apotekarskih zakletvi, pronađeni u statutima srednjovjekovnih gradova iz perioda razdvajanja farmacije od medicine, govore o podređenom položaju apotekara. Često korišćen izraz za apotekara – „ljekareva desna ruka” (lat. dextera medici manus) – koji se prvi put pojavljuje u dodatku Nirnberške farmakopeje upravo u smislu zajedničke brige za očuvanje zdravlja bolesnika, kasnije je preuzet u sasvim drugom značenju i koristio se sve do 19. vijeka da opiše podređen položaj apotekara u odnosu na ljekare. U to doba, mali broj ljekara čije su usluge bile skupe i nedostupne većini ljudi, doveo je do toga da apotekari pored izrade ljekova u apotekama često daju savjete bolesnima, a nerijetko i propisuju terapiju. Kao jedinstven primjer ovog rivaliteta između „Collegio medicum” i Apotekarskog društva, prisutan u Londonu tokom 17. vijeka, navodi se sudski proces u kom je tužen jedan apotekar da se bavio klasičnim liječenjem. Kraljevski ljekarski prezidijum iz Londona izveo je apotekara pred sud pod optužbom da je postavljao dijagnoze, propisivao terapiju i bavio se medicinom na drugi način. Slučaj je oboren jer se smatralo da je to uobičajeno u to doba i da je javni interes zaštite zdravlja da se apotekari u nekim situacijama bave i onim za šta nisu bili obučeni. Ipak, zbog velikog doprinosa razvoju hemijske nauke i botanike, početkom 18. vijeka apotekari stiču poštovanje, a ljekari im sve više prepuštaju spravljanje i izdavanje ljekova. Danas, osvrćući se unazad, možemo reći da se taj profesionalni odnos, baziran na ekonomskim interesima, prestižu i održavanju hijerarhije, oslikava kroz međusobne optužbe za nekompetentnost, zamjenu ljekova, razblaživanje i netačnu izradu.
Sve ovo je uticalo na pojavu prvih etičkih normativa koje su u formi kodeksa donosila udruženja farmaceuta i ljekara. Svijest da dobro izrađen lijek govori o stručnosti apotekara isto toliko koliko određuje uspjeh liječenja, pa samim tim i uspjeh ljekara, promijenila je odnos između ove dvije struke, koji se danas bazira na povjerenju i uzajamnom poštovanju.
Kao stanovnici Mediterana, možemo biti izuzetno ponosni i pohvaliti se da je na ovim prostorima, uz Trogirsku i Apoteku Male braće iz Dubrovnika, radila i Apoteka u Kotoru – još davne 1326. godine. Ovo nam govori da su te apoteke bile i među najstarijim apotekama u Evropi.
Piše: mr ph Pavle Jurlina
Dodajte komentar