Rosa Čukić Ćorović, dr pharm
Studentkinja doktorskih studija
Iako se farmaceutsko kulturno nasleđe uglavnom svuda u svijetu prepoznaje i njeguje čuvanjem kroz univerzitetske kolekcije i osnivanjem muzeja posvećenih farmaciji (Museu da farmacia – Lisbon, Muzeum farmacji Krakow, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku itd.), dok se i u regionu zadnju deceniju ide sličnim stopama (osnivanje Muzeja za istoriju farmacije Farmaceutskog fakulteta u Beogradu, Muzej farmacije u Sarajevu), u Crnoj Gori je malo, skoro ni malo koraka napravljeno da se pomenuto zaštiti od nestajanja.
Kako farmaceutsko kulturno nasleđe predstavlja trajni i neupitni dokaz o istoriji i razvoju farmacije i zdravstvene zaštite stanovništva na teritoriji jedne zemlje, u Srbiji je 2022. godine prepoznato od strane Ministarstva kulture kao rijetko i osjetljivo kulturno nasleđe kojem prijeti skoro potpuni nestanak.
U Crnoj Gori, osim apoteke ZUACG „Montefarm“ – „Jovo Dreč“ na Cetinju, koja je zaštićena kao spomenik kulture i relativno poznata kako stručnoj, tako i opštoj javnosti, ostale malobrojne apoteke, približne ili iste starosti i ništa manjeg istorijskog značaja su ostale nepravedno zapostavljene i anonimne.
Kada govorimo o farmaceutskom kulturnom nasleđu u Crnoj Gori, neophodno je osvrnuti se na istoriju plemenite djelatnosti apotekarstva čiji korijeni sežu, sudeći prema službenim zabilješkama, još od 13. vijeka u primorskim gradovima na jadranskoj obali. Nakon otvorenih apoteka u Trogiru (1271), Dubrovniku (1272), Zadru (1289) i Splitu (1312), dokazi o postojanju prve apoteke u Kotoru se vezuju za 1326. godinu. Prije 1326. nijesu sačuvani kotorski spisi, pa se upravo ta godina vezuje za začetnu godinu apotekarstva na području današnjih granica Crne Gore.
Na fasadi palate Grubonja u Starom gradu Kotoru, izgrađene u 16. vijeku, se nalazi mermerni reljef za koji se vjeruje da predstavlja amblem gradske apoteke. Na reljefu je lobanja kroz čije očne duplje i uši izlaze dvije zmije, a ispod lobanje je isklesana prelomljena butna kost. Središnji motiv okružuju životinje: u gornjem uglu je kornjača, ispod nje gušter (daždevnjak) koji gleda naviše, a sa druge strane je predstava miša koji gleda naniže. (slika 1) Ovaj mermerni reljef predstavlja srednjevjekovni memento mori (lat. sjeti se smrti, misli na smrt), jer lobanja u centralnom dijelu smiboliše smrt, dok zmija predstavlja podzemlje. Kornjača se smatra sponom između neba i zemlje, dok je preobražaj daždevnjaka povezan sa Hristovim vaskrsenjem.
Iznad ovog amblema isklesan je vrlo lijep hristogram, oivičen lovorovim vijencem, sa skladno izvijenim volutama, po sredini kružnog vijenca, sa lijeve i desne strane. Hristogram, koji se takođe može tumačiti kao trijumf života nad smrću, simbol je zaštite kuća od zemljotresa, kuge, bolesti.
Palata je rekonstruisana pedesetih godina 20. vijeka, tako da predstavlja jednu od rijetkih profanih građevina u Kotoru koja nije stradala u katastrofalnom zemljotresu 1979. godine. Na fasadi palate je 1962. godine, ispod mremernog reljefa, u znak sjećanja na prvu apoteku, postavljena spomen ploča Jugoslovenskog društva za medicinu, farmaciju i veterinarstvo.
Slika 1 – Mermerni reljef sa amblemom apoteke na palati Grubonja; izvor: Palate grada Kotora i grada Perasta – nekada i sada, Pomorski Muzej, Kotor, 2017.
Rad kotorske apoteke može se pratiti u arhivskim dokumentima od 1326. do 1700. godine. Apoteka je radila u kući Marka Paola iz Venecije, koji se pominje 1395. godine, u blizini crkve Sv. Marije Koleđate. Prvi sačuvani spisak ljekova iz Kotora potiče iz 1556. godine.
U arhivskoj građi iz XIV vijeka se pominje apoteka u blizini crkve Sv. Marije Koleđate, stoga arhitekte i istoričari nagovještavaju da bi arheološka istraživanja bila svrsishodna, pa je moguće da će u budućnosti biti još farmaceutskog kulturnog nasleđa samo sa ove lokacije.
Sledeća bitna lokacija na primorju je Stari grad Budva gdje je 370 godina, sve do 1972. godine radila apoteka porodice Antonioli iz Saloa, Italija (slika 2). Nakon što su krajem 16. vijeka u Veneciji dobili dekret da mogu obavljati i razvijati apotekarsku praksu sa druge strane Jadranske obale, jedan dio porodice je ostao u Zadru, a drugi nastavio put preko Dubrovnika i Kotora da bi konačno prebivalište našli u Budvi gdje je apoteka poslovala u pomenutom periodu.
Slika 2 – Apoteka porodice Antonioli u Starom gradu Budva, 70-ih godina 20. vijeka; izvor: @art_n_facts
Maja 2024. godine u JU Muzeji i galerije Budve, otvorena je izložba „Budvanska riznica zdravlja – apoteka porodice Antonioli“, autorke MA Ljubice Miličić. Na izložbi je predstavljen dio nasleđa porodice Antonioli iz apotekarske kolekcije poput stojnica i drugog apotekarskog posuđa, destilatora, diploma (slika 3) i dokumenata iz perioda poslovanja apoteke.
Slika 3 – Diploma položenog državnog stručnog ispita diplomirane farmaceutkinje Eme (Perica) Antonioli iz 1939. godine; izvor: lična foto arhiva
Prostor u kojem je poslovala apoteka je danas suvenirnica, ali je objekat u kojem se nalazi i dalje u vlasništvu porodice Antonioli.
Ako se vratimo na Bokokotorski zaliv, neophodno je pomenuti do skoro skriveno blago – apoteku otvorenu početkom 20. vijeka u Starom gradu Herceg Novi. Apoteka je danas u sklopu lanca apoteka ZUACG “Montefarm” i radi u istom ambijentu i enterijeru kao od prvog dana postojanja. Apoteka je pripadala apotekaru, magistru Antunu Đonoviću (Gjonović) do 1946. godine, kada se isti našao pred Vojnim sudom na Cetinju pod optužbom za saradnju sa okupatorima, nakon čega je osuđen na sedam godina prinudnog rada, a sva pokretna i nepokretna imovina mu je oduzeta.
Ova apoteka je jedinstvena ne samo zbog dobro očuvanog enterijera oficine, već i zbog bogate kolekcije apotekarskog pribora i posuđa, kao i literature koja datira još iz perioda početka 19. vijeka (najstarija nađena knjiga je dobro očuvana Pharmacopoea Austriaca-editio quatra (slika 4), iz 1834.godine, kao i mnoge druge. U apoteci se takođe može vidjeti i: Farmacopea ufficiale del regno d'Italia (1940.), Pharmacopoea Jugoslavica (1933.), Deutfches urzneibuch (1926.), Lečenje bolesti lekovitim biljem (1935.)…
Slika 4 – Pharmacopoea Austriaca-editio quatra, iz 1834.godine; izvor: lična foto arhiva
U apoteci je veliki broj stojnica sa hemikalijama koje su danas malo dostupne ili ih kao takvih uopšte nema (slika 5), apotekarsko posuđe, parna kupatila, prese, mikroskop, špatule, vage, kalupi (slika 6) i sl. Većina istih izdrađena je na teritoriji Austro-Ugraske sa ugraviranim pločicama sa nazivom fabrike gdje su proizvedene. Dio je u odličnom stanju, dok je dio potrebno restaurirati. Svi pobrojani predmeti su neporecive estetike koja svjedoči o jednom davno prohujalom vremenu i posjeduju svojevrsnu umjetničku jedinstvenost. Jedna od vitrina na samom ulazu ima izložene stojnice, originalne, porculanske ili keramičke, na kojima su signature, mahom izblijedjele, te je takođe potrebno angažovati restauratora.
Slika 5 – Stojnice sa hemikalijama; izvor: lična foto arhiva
Slika 6– Kalupi za izradu vagitorija; izvor: lična foto arhiva
Ova apoteka je nesumljivo rijedak biser farmaceutskog kulturnog i istorijskog nasljeđa, izuzetno vrijedan, i za koji je neophodno sprovesti sve potrebne mjere za očuvanje, a bila bi idealna lokacija za otvaranje prvog Muzeja farmacije Crne Gore, po uzoru na one gorepomenute u regionu i Evropi.
Ohrabrujući je podatak da je Uprava za zaštitu kulturnih dobara prihvatila zahtjev za valorizaciju ovog nadasve značajnog objekta u Starom gradu Herceg Novi.
Iako relativno poznata, prijestonička apoteka „Jovo Dreč“ je neizostavna kada se pominje farmaceutsko kulturno nasleđe u Crnoj Gori. Jedina apoteka koja trenutno nosi status kulturnog dobra u Crnoj Gori, takođe u sklopu lanca apoteka ZUACG „Montefarm“ se na današnjoj lokaciji u Njegoševoj ulici na Cetinju nalazi od 1931. godine. Smatra se prvom državnom apotekom u našoj zemlji koja je osnovana 1878. godine u okviru bolnice „Danilo I“, a prvi apotekar koji je radio u njoj je bio Jovo Dreč. 1891. apoteka prelazi u privatno vlasništvo Jova Dreča, do tada je već i preseljena u stambenu zgradu u današnjoj Zmajevoj ulici , a vodi je sve do svoje smrti 1902. godine. Nakon njega, apoteku vodi Dubrovčanin Uroš Marić, a zatim Krsto Matanović, magistar farmacije iz Ćeklića koji je i seli na današnju lokaciju.
Apoteka je sama po sebi umjetničko djelo, počevši od oficine sa kamenim, kvadratnim pločama, preko drvenih polica koje su rad bečkih zanatlija, do stojnica i rijtkog apotekarskog posuđa. Ambijent upotpunjuju slike poznatog crnogorskog slikara Dimitrija Popovića sa uzbudljivom istorijom (slika 7). Naime, slike su jednom kradene iz apoteke, a zatim i vraćene nakon što su pronađene.
Slika 7 – Dio oficine apoteke „Jovo Dreč“ na Cetinju, sa slikama Dimitrija Popovića; ivor: lična foto arhiva
Što se sjeverne regije Crne Gore tiče, prvi apotekar u Beranama je bio Zaharije Jorgač (slika 8). Zaharije je započeo praksu u Beranama radeći kao apotekar u turskoj vojsci, a prezime Jorgač je promijenio u Đorđević.
Slika 8 – Apotekar Zaharije Jorgač (Đorđević); izvor – fotografija iz lične arhive gospodina Ada Softića, beranskog pisca, fotografa i hroničara
Pored njega, jedan od pionira apotekarstva u Beranama je bio i Teokar Konstantinović (Teohar Kosti), Grk koji je 1898. diplomirao u Carigradu (slika 9). Nakon diplomiranja je radio kao apotekar u kasarni Osmanske vojske u Beranama koja se nalazila na mjestu današnjeg Kliničkog centra. Na Cetinje prelazi 1913. gdje istu službu nastavlja u Vojsci Kraljevine Crne Gore. Pred kraj Prvog svjetskog rata austrougarska vojska ga internira u Mađarsku, nakon toga u Austriju i Švajcarsku, a 1926. odlazi u Beograd i kao apotekar radi u Vojsci Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca sve do penzionisanja u činu potpukovnika. U Beogradu je posjedovao privatnu apoteku na Terazijama.
Slika 9 – Teokar Konstantinović; izvor – fotografija iz lične arhive gospodina Ada Softića, beranskog pisca, fotografa i hroničara
Prva privatna apoteka u Beranama datira od 1927. godine, a bila je u vlasništvu Toda Popovića. Nalazila se na početku današnje ulice Mojsija Zečevića (slika 10)
Slika 10 – Prva apoteka Toda Popovića; izvor – fotografija iz lične arhive gospodina Ada Softića, beranskog pisca, fotografa i hroničara
Apoteka je kasnije, tridesetih godina prošlog vijeka preseljena nedaleko, u istu ulicu, i bila je u Todovom posjedu sve do kraja Drugog svjetskog rata. Nakon rata, Popović zapada u nemilost tadašnje vlasti, a apoteka biva nacionalizovana (slika 11). Apoteka radi i dalje u istom objektu pod imenom “Hipokrat”, a dio je lanca apoteka ZUACG “Montefarm”.
Slika 11 – Narodna apoteka u Beranama; izvor – fotografija iz lične arhive gospodina Ada Softića, beranskog pisca, fotografa i hroničara
U apoteci “Hipokrat” koja je velikim dijelom zadržala stari enterijer se mogu vidjeti bakarni reljefi urađeni po nacrtima poznatog crnogorskog umjetnika Alja Smailagića, što je očigledna potvrda jedinstvene veze apotekarske djelatnosti sa umjetnošću.
Kada se govori o istoriji farmacije u Beranama, nemoguće je zaobići imena Vasa Labudovića, učesnika NOB-a i prvog posleratnog magistra farmacije u Gornjem Polimlju, kao ni Bete Šoškić, češke farmaceutkinje koja je svoj profesionalni vijek, nakon udaje za Beranca posvetila tom kraju. Doprinos koji su oboje dali farmaceutskoj struci je srazmjeran njihovom ugledu i omiljenosti koji su imali među građanima Berana.
U Pljevljima, prva apoteka je otvorena 1875. godine, a otvorio je turski vojni ljekar Besim efendija. Nakon njegovog odlaska za Tursku, apoteku 1912. godine preuzima Risto Vukotić, prvi visokoškolovani Pljevljak koji se školovao u Carigradu. U apoteci je radio sve do 1941. godine kada su ga strijeljali italijanski okupatori zbog medicinske pomoći koju je pružao partizanima za vrijeme Pljevaljske bitke. Apoteka u vlasništvu ZUACG “Montefarm” u Pljevljima nosi njegovo ime.
Definisanjem farmaceutskog kulturnog nasleđa sačuvala bi se od zaborava sva pobrojana imena, i mnoga druga, koja su obilježila zdravstvenu kulturu Crne Gore kroz apotekarsku praksu.
Osnivanjem Muzeja farmacije u apoteci Stari grad Herceg Novi, mogla bi se oformiti polazna tačka Muzeja koji bi svoje postavke imao u različitim gradovima Crne Gore. Tako bi se napravio nesvakidašnji muzej sastavljen od apoteka od kojih svaka odiše svojim specifičnostima prošlih vremena i baštini na adekvatan način farmaceutsko kulturno nasleđe.
Pomenuto bi se moglo sprovesti kroz komemorativne table posvećene prvim farmaceutima, stavljanje akcenta na jedinstvena i vrijedna umjetnička djela koja su godinama u posjedu pojedinih apoteka (slike Dimitrija Popovića u apoteci na Cetinju, bakarni reljefi rađeni po nacrtima Alja Smailagića u apoteci u Beranama) itd.
Najbitnije, definisanjem i očuvanjem farmaceutskog kulturnog nasleđa, od zaborava bi se otrgla istorija jedne plemenite djelatnosti, dalo bi se i zaslužnog značaja pionirima koji su istu ispisivali, a takođe i proširila turistička ponuda Crne Gore.
Čuvajući istoriju farmaceutske struke u našoj zemlji na ovaj način, čuvali bismo i njen ugled, ali bismo imali i značajan oslonac u budućim djelovanjima za njeno jačanje.
Literatura i izvori:
Palate grada Kotora i grada Perasta – nekada i sada, Abramović R, Karadžić J, Pomorski muzej Crne Gore, Kotor, 2017;
Zmije u medicinskoj praksi starog Kotora, Živković V, Balkanološki institut SANU, Beograd, 2012;
Elaborat o revalorizaciji nepokretnog kulturnog dobra STARA APOTEKA‐PALATA GRUBONJA, Cetinje, 2014;
PUT APOTEKARSKE PORODICE ANTONIOLI OD SALÒ-A DO BUDVE, Manojlovic J, Univerzitet u Beogradu, Farmaceutski fakultet
Cetinje, crnogorska kulturna baština, Komisija za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine Crne Gore, 2004.
Arhiva gospodina Ada Softića, beranskog pisca, fotografa i hroničara
