Dr med. Dalibor Ćorić, spec. medicine sporta
Centar za sportsku medicinu, DZ Glavnog grada
Sve češće smo svjedoci da savremeni sport, prije svega profesionalni, u cilju postizanja sve boljih rezultata i idući ka samom psihofizičkom limitu, vrlo često povećava rizik za poremećaj funkcionalnosti organizma. Nepoznavanje osnovnih principa trenažnog procesa – učestalost, intenzitet i trajanje, u kombinaciji sa neadekvatnom pripremljenošću sportista i njihovim stvarnim mogućnostima, izaziva veći broj patofizioloških promjena u organizmu. Upravo taj dizbalans između trenažnog (takmičarskog) opterećenja i nedovoljnog i nepravilnog oporavka je poznat kao savremena bolest sportista, koja se naziva i sindrom pretreniranosti. To je stanje dugotrajnog umora i pored dugotrajnog odmora, koje je često praćeno i promjenom raspoloženja.
Kod utvrđivanja postojanja sindroma pretreniranosti uvijek prvo se mora isključiti postojanje nekih organskih oboljenja, kao i drugih potencijalnih etioloških faktora koji dovode do pada sportskih performansi, kao i promjena raspoloženja.
U fiziologiji sporta razlikujemo dva tipa pretreniranosti:
- Simpatički ili pretreniranost prvog tipa;
- Parasimpatički ili pretreniranost drugog tipa.
Kod simpatičkog tipa pretreniranosti dominiraju nekontrolisane i pogrešne reakcije na verbalne nadražaje ljudi iz okruženja, kao i skraćeno vrijeme reakcije. Ovaj tip je karakterističan po tome što se sportista osjeća bolesnim i nesposobnim za trenažni proces, loš san i slab apetit. Kod parasimpatičkog tipa, simptomi nisu tako jasni jer i pored dinamičkog i intenzivnog treninga, dolazi do stagnacije ili opadanja sportskih rezultata. San je normalan, kao i apetit.
Ovaj sindrom je decenijama bio u fokusu interesovanja stručnjaka iz oblasti medicine sporta, ali za sada niko konkretno nije uspio da da odgovor na to pitanje. Kao posljedica interesovanja velikog broja stručnjaka, u proteklom vremenu razvijen je veliki broj teorija o etiologiji sindroma. Neke od najzastupljenijih teorija su: citokinska teorija, teorija centralnog zamora, glutaminska teorija, hipoteza hipotalamusa, hipoteza oksidativnog stresa i još nekoliko manje zastupljenih teorija koje se ni u teoriji a ni u praksi nisu pokazale značajnim.
Smatra se da ta citokinska teorija je teorija sa najvećim potencijalom. Ona ukazuje na primarni stimulus koji izaziva aktivacija citokina. Po toj teoriji, intenzivan i dugotrajan fizički napor može dovesti do hronične aktivacije imunološkog sistema, što izaziva pojačanu proizvodnju proinflamatornih citokina. Kao okidač za njihovu pojačanu proizvodnju smatra se postojanje mikrotrauma u mišićima, što aktivira imunološki sistem. Pored tog inflamatornog odgovora, kao posljedice djelovanja citokina, mogu se javiti i promjene u ponašanju i psihološkom stanju (depresija, stres, poremećaj sna). Ovo dejstvo se naročito ispoljava djelovanjem na aktivaciju hipotalamo–hipofizno-gonadne osovine. Citokini stimulišu hipotalamus da oslobodi kortikotropin – oslobađajući hormon (CRH) i vazopresin (AVP). CRH i AVP dalje putuju do prednjeg režnja hipofize i podstiču oslobađanje adrenokortikotropnog hormona (ACTH). ACTH stimuliše nadbubrežne žlijezde da proizvode glukokortikoide, posebno kortizol. Kortizol ima širok spektar efekata, uključujući i povećanje nivoa glukoze u krvi, modulaciju imunološkog odgovora i pomoć u regulaciji metabolizma. Dugotrajna izloženost stresu i dizbalansu između nepravilne i neadekvatne fizičke aktivnosti, u odnosu na neadekvatan period i način oporavka, dovodi do hronične aktivacije ove osovine, što može dovesti do hroničnog povećanja lučenja kortizola, a samim tim i njegovo produženo dejstvo.
Citokini dejstvom na CNS mogu modulisati i aktivnost neurotransmitera, kao što su serotonin, dopamin i glutamat, a koji su ključni za regulaciju raspoloženja, kognitivnih funkcija i motivacije. Dejstvom citokina se smanjuju ove sposobnosti. Još jedno bitnmo dejstvo citokina na CNS je inhibicija proizvodnje testosterona, kako dejstvom na hipotalamo-hipofizno- gonadnu osovinu, tako i direktnim dejstvom na Leydigove ćelije u testisima. I produženo lučenje kortizola, dejstvom negativne povratne sprege, može uticati na smanjeno lučenje testosterona. Snižen testosteron ima doprinos u razvoju simptoma depresije, umora, a sa druge strane, kako je testosteron anabolik koji je bitan za održavanje mišićne mase i mišićne snage, njegov pad dovodi i do slabosti i do smanjenja mišićne mase. Citokini mogu inhibirati lučenje gonadotropin oslobađajućeg hormona (GnRH) iz hipotalamusa, što kao posljedicu ima smanjenje stimulacije hipofize i samim tim, smanjeno lučenje LH i FSH kofd žena (što može uticati i na menstrualni ciklus).
Kao terapija sindroma pretreniranosti preporučuje se, kod prvog tipa pretreniranosti (SY) potpuni prekid treninga na 2-3 nedjelje, uz promjenu mjesta boravka, sa dosta odmora u prirodi. Izbjegavati monotonost treninga prilikom povratka u trenažni proces. Bitna je i primjena odgovarajućih fizikalnih terapija, kao što su masaže i sauna, kao i ishrana bogata esencijalnim aminokisjelinama (valin, leucin, izoleucin). Kod tipa dva (PSY) oporavak je znatno brži u odnosu na tip jedan.
Pravilno doziran trening, oporavak i ishrana čine osnov prevencije nastanka sindroma pretreniranosti.
