U planu proširenje liste bolesti za skrining programe
Sesija Skrining u prevenciji tri najčešća maligniteta imala je prvenstvo u poretku posljednjeg, desetog Sajma medicine, te je posredno na taj način izraženo i uvjerenje u značaj prevencije u okviru sistema zdravstvene zaštite. Skrining, sam po sebi, predstavlja vid preventivnog pregleda kojim se pravovremeno, tj. prije manifestacije znakova bolesti otkriva njeno prisustvo. Na taj način moguće je pravovremeno reagovati i uticati na njeno suzbijanje.
Dr Žanka Cerovic
Za sada, u Crnoj Gori su pod lupom tri visoko preventabilna oblika karcinoma: karcinom debelog crijeva, grlića materice i dojke. Organizovano se sprovode skrininzi o kojima su na sesiji Desetog sajma medicine govorili: moderatorka dr Žanka Cerović, iz Ljekarske komore Crne Gore, dr Ivana Živković, iz Ministarstva zdravlja Crne Gore, dr Adrijana Vujović, dr Ivan Samardžić, dr Ivana Nikčević Kovačević i dr Jovana Vuković Leković, predstavnici Instituta za javno zdravlje Crne Gore.
Broj učesnika u skrininzima nije dovoljan
Dr Ivana Živkovic
U uvodnom predavanju sesije o skrininzima dr Ivana Živković, iz Ministarstva zdravlja naglasila je da se zdravstveni sistem mora baviti prevencijom barem podjednako kao i liječenjem oboljelih pacijenata. Ona je objasnila da je od strane Ministarstva prepoznato da se nedovoljan broj pacijenata pozove za učešće u programu. Zbog toga se, kako je objasnila, krenulo sa formiranjem pozivnih centara koji će se baviti ovim poslom.
U cilju efikasnijeg sprovođenja skrininga raka debelog crijeva kupljen je kolonoskop za Bolnicu u Bijelom Polju, a ljekovi koji se koriste u toku pripreme za ovaj program sada se nalaze na Pozitivnoj listi FZO-a. Besplatna je i HPV vakcinacija namijenjena uzrastu 12-14 godina, a kupljen je i preanalitički aparat novije generacije koji će omogućiti da se uzimanje HPV i LBC uzorka u IJZ-u vrši iz jednog istog isječka. Na taj način prevaziđen je period čekanja od 3 mjeseca za LBC uzorkovanje i pacijentkinjama je obezbijeđeno brže dobijanje rezultata LBC testiranja u okviru skrininga raka grlića materice. U planu je, kako saopštava dr Živković, i nabavka istog aparata za OB Bijelo Polje.
Bolnice u Beranama i Kotoru dobile su mogućnost obavljanja konsultativnih, kolposkopskih pregleda i biopsije u okviru skrininga. Skrining raka dojke za sada se obavlja samo u Podgorici, a za KBC u Beranama i Kotoru kupljeni su digitalni mamografi. U toku je tenderska procedura nabavke ovih aparata za opštine Bar, Budva, Tivat i Rožaje. U oktobru su, kako kaže dr Živković, ovi pregledi bili ponuđeni svim ženama starijim od 40 godina, a radi se na edukaciji kadra, nabavci aparata i obezbjeđivanju ujednačene zdravstvene zaštite svima.
U cilju sprovođenja prevencije od neonatalne dobi, planirano je da od 2025. krene sprovođenje skrininga u vezi sa genskim anomalijama u porodilištima: za kongenitalnu hipotireozu, fenil-ketanuriju, cističnu fibrozu, kongenitalnu hiperplaziju nadbubrežne žlijezde i spinalnu mišićnu atrofiju.
Epidemiološka situacija i organizovani skrining raka debelog crijeva u Crnoj Gori
Dr Adrijana Vujovic
Dr Adrijana Vujović, direktorka Centra za kontrolu i prevenciju nezaraznih bolesti iz Instituta za javno zdravlje Crne Gore, izložila je da prema procjenama Globokana za 2022. godinu. globalna incidencija raka ukazuje na alarmantne brojke. Kako je navela dr Vujović u svijetu od svih vrsta raka godišnje oboli oko 20 miliona osoba, dok oko 10 miliona ljudi umre. U Evropi je prema istom izvoru u 2022.godini broj novooboljelih 5 miliona, dok je broj smrtnih slučajeva 2 miliona.
U Crnoj Gori, prema ovim procjenama, u 2022.godini zabilježeno je 2.739 novih slučajeva obolijevanja od svih vrsta raka i 1.735 smrtnih slučajeva.
Dr Vujović smatra da su procjene o obolijevanju i smrtnosti od raka u Crnoj Gori potcijenjene. Iako globalne i evropske statistike pokazuju određene trendove, ona naglašava da su stvarne brojke u Crnoj Gori vjerovatno veće nego što je procijenjeno. U muškoj populaciji, najzastupljeniji su rak pluća, rak prostate i rak debelog crijeva, dok su u ženskoj populaciji najčešći rak dojke, rak pluća i rak debelog crijeva. U opštoj populaciji, rak pluća dominira, a slijede rak dojke i rak debelog crijeva.
Cilj i značaj skrininga za rak debelog crijeva
Cilj nacionalnog programa za rano otkrivanje raka debelog crijeva (skrining), koji je u Crnoj Gori pokrenut 2013. godine, jeste otkrivanje bolesti u ranim fazama, kada još nisu prisutni klinički simptomi, ali je patološki proces već započeo. Prema riječima dr Vujović, ranim otkrivanjem premalignih i malignih promjena, moguće je blagovremeno liječiti, značajno modifikovati i preusmjeriti tok bolesti.
Iako je program bio obustavljen tokom pandemije COVID-19, kada je stopiran u martu 2020. godine, skrining je ponovo uspostavljen krajem 2022. godine. Od tada, do 5. novembra 2024. godine, pozvano je 47,5% ciljne populacije, odziv je iznosio 81%. Dr Vujović smatra da bi procenat pozivanja mogao biti veći, te izražava uvjerenje da će nova strategija pozivanja doprinijeti boljoj pokrivenosti i većem broju učesnika.
Rezultati i dalji koraci
U posljednje dvije godine, 7% učesnika programa skrininga kod kojih je detektovan pozitivan rezultat imunohemijskog fekalnog okultnog testa su upućeni na dalju dijagnostiku (kolonoskopiju/biopsiju). Od uzoraka poslatih na patohistološku analizu, 51,5% su predstavljali adenomi sa niskim stepenom displazije (adenoma tubullosum inflammatus – low grade dysplasia), dok su 13,5% činili adenomi sa visokim stepenom displazije (adenoma tubullosum inflammatus – high grade dysplasia). Kod 10,5% uzoraka dijagnostikovan je invazivni adenokarcinom debelog crijeva.
U narednom periodu, glavni cilj je dalje jačanje obuhvata programa i povećanje broja učesnika, kako bi se postigla veća efikasnost i uticaj na smanjenje stope obolijevanja i smrtnosti od raka debelog crijeva u Crnoj Gori.
Rak dojke: Najčešće maligno oboljenje kod žena i značaj organizovanog skrininga u Crnoj Gori
Dr Ivan Samardžic
Dr Ivan Samardžić koordinator Nacionalnog programa za rano otkrivanje raka dojke iz Instituta za javno zdravlje Crne Gore govorio je o organizovanom skriningu raka dojke u Crnoj Gori, naglašavajući da je rak dojke trenutno najčešće maligno oboljenje među ženama. Broj oboljelih žena od ove bolesti je u stalnom porastu, a zabrinjavajuće je što se bilježi i porast obolijevanja u mlađim uzrasnim kategorijama.
Prema podacima Globokana iz 2022. godine, u svijetu je iste godine od raka dojke oboljelo oko 2,3 miliona žena. U istoj godini, od malignih bolesti preminulo je oko 4 miliona žena, a od raka dojke oko 670.000 žena. U Evropi, Crna Gora se nalazi na sredini ljestvice po učestalosti ove bolesti među ženskom populacijom.
U Crnoj Gori je 2022. godine dijagnostikovano 416 slučajeva novooboljelih od raka dojke, dok su 154 žene preminule od ove bolesti. Ukupna vjerovatnoća obolijevanja od raka dojke iznosi 12,5%, što znači da svaka osma žena može očekivati da će se u toku života razboljeti od ove bolesti.
Dr Samardžić je podsjetio da se faktori rizika dijele na nemodifikujuće koji uključuju pol – žene značajno podložnije riziku, uzrast – rizik raste sa godinama, genetski faktori – nosioci BRCA1 i BRCA2 gena imaju visok rizik (50-85% za rak dojke), pozitivna porodična anamneza – udvostručuje rizik i modifikujuće faktore koji uključuju gojaznost, hormonski faktori – rana menstruacija, kasna menopauza, hormonska terapija, nerađanje – žene koje nisu imale djecu ili koje su rodile prvo dijete nakon 30. godine, pušenje, alkohol, stres i fizička neaktivnost.
Prevencija raka dojke obuhvata više aspekata, uključujući samopregled i odlazak na redovne preventivne preglede u dogovoru sa svojim izabranim ljekarom, prestanak upotrebe hormonske terapije, zdrave stilove života koji podrazumijevaju redovnu fizičku aktivnost, pravilnu ishranu, regulisanje tjelesne težine i prestanak konzumacije duvanskih i alkoholnih proizvoda. Značajno je napomenuti i dojenje kao veoma važan protektivan faktor.
Ove preventivne mjere mogu značajno smanjiti rizik od obolijevanja.
Organizovani skrining raka dojke u Crnoj Gori
U Crnoj Gori, organizovani skrining raka dojke sprovodi se među zdravim, asimptomatskim ženama uzrasta 50-69 godina. Program uključuje digitalnu mamografiju i periodično praćenje na svake dvije godine. Od 2015. godine, skrining se sprovodi u četiri crnogorske opštine: Podgorica, Kolašin, Danilovgrad i Cetinje.
Rano otkriveni rak dojke u više od 90% slučajeva može biti potpuno izliječen, što ukazuje na značaj redovnog testiranja i preventivnog pregleda. Samopregled i praćenje zdravlja žena kroz organizovane programe skrininga ključni su za smanjenje umiranja i poboljšanje prognoze za pacijentkinje.
Rezultati programa skrininga u 2024. godini
Tokom 2024. godine za učešće u skrining pozvano je oko 9,5 hiljada žena u četiri opštine obuhvaćene programom. Snimljeno je oko 5,5 hiljada žena. U periodu od 2016. do kraja 2023. godine u okviru organizovanog skrining programa dijagnostikovana su 174 slučaja raka dojke.
Ovi podaci pokazuju značajan napredak u otkrivanju raka dojke u ranoj fazi, što je ključno za uspješno liječenje. Međutim, i dalje postoji prostor za dalje unapređenje obuhvata programa i povećanje broja žena koje se odazivaju na skrining.
Organizovani skrining raka dojke predstavlja ključnu mjeru u prevenciji i ranom otkrivanju ovog malignog oboljenja. Podaci iz Crne Gore i globalne statistike ukazuju na potrebu za daljim širenjem programa, kao i na važnost edukacije i podizanja svijesti među ženama. Kontinuirana promocija prevencije i redovnih pregleda može spasiti mnoge živote i značajno poboljšati prognozu oboljelih.
Možemo li spriječiti obolijevanje i umiranje od raka grlića materice u Crnoj Gori?
Dr Ivana Nikčević Kovačević, koord
Dr Ivana Nikcevic Kovacevic
inator Nacionalnog programa za rano otkrivanje raka grlića materice iz Instituta za javno zdravlje Crne Gore, predstavila je slučaj Džejd Gudi, koja je simbol podizanja svjesnosti o prevenciji raka grlića materice. Džejd Gudi je oboljela od raka grlića materice u avgustu 2008. godine i kao medijska ličnost u Velikoj Britaniji, dijelila iskustvo u borbi da preživi ovu bolest, sa javnošću, sve do njene smrti u martu 2009. godine. U prvom mjesecu, nakon smrti Džejd Gudi, u Engleskoj i Velsu obuhvat programom skrininga raka grlića materice je povećan za 70%. Iste godine skrining testiranje je uradilo 500. 000 žena više nego u prethodnoj godini. Njena hrabrost i otvorenost inspirisali su žene da prepoznaju važnost preventivnih pregleda a povećanje broja žena koje su testirane su jasan pokazatelj važnosti javnih kampanja.
Prevencija i strategija za eliminaciju raka grlića materice kao javnozdrastvenog problema
Rak grlića materice je bolest koju danas možemo spriječiti udruženim preventivnim mjerama: edukacijom, vakcinacijom, učešćem u organizovanom programu skrininga, redovnim ginekološkim pregledima i pravovremenim liječenjem promjena na grliću materice. Ipak, ova bolest predstavlja veliki javnozdravstveni problem u Crnoj Gori, ali i na svjetskom i na evropskom nivou.
Prema strategiji Svjetske zdravstve organizacije, eliminacija raka grlića materice kao javnozdravstvenog problema bi se postigla vakcinacijom 90% djevojčica do 15. godine života; učešćem u programu skrininga minimum dva puta u životu (jednom do 35., drugi put do 45. godine života) i pravovremenim liječenjem premalignih i malignih promjena u 90% slučajeva. Na ovaj način, rak grlića materice postaće veoma rijetka bolest, sa stopom obolijevanja manjom od 4 oboljele žene na 100.000.
Organizovani program skrininga u Crnoj Gori
Tokom 2016. godine uspostavljen je program skrininga na teritoriji opštine Podgorica, a od 2018. je implementiran na nacionalnom nivou i moguće je uraditi skrining test (HPV DNK genotipizaciju) u svim domovima zdravlja u Crnoj Gori. Pozivanje na učešće se vrši putem telefona od strane tima izabranih doktora za žene (ginekologa). Skrining testiranje je bezbolno, besplatno i brzo a koriste se najsavremenije metode: testiranje na visokorizične HPV genotipove i u slučaju pozitivnog rezultata citologija na tečnoj podlozi (Liquid based citology- PAPA). Ostale intervencije se izvode ukoliko su indikovane, po definisanom protokolu- kolposkopija, biopsija i tretman. Skrining interval je period u kom je potrebno ponoviti testiranje kod HPV negativne osobe i iznosi pet godina.
Poslednje dvije godine, od ciljne grupe koju čine žene uzrasta 30-50 godina, pozvana je 33.191 žena da učestvuje. Od tog broja, odazvalo se 74% žena a urađeno je ukupno 22.199 HPV testova. Na taj način, testirano je 25,5% ciljne populacije, što predstavlja prostor za dalje unapređenje.
Svaka testirana žena je izuzetno važna jer otkrivanje i tretman početnih promjena na grliću, mogu spriječiti nastanak raka. Ukoliko je žena već oboljela, velike su šanse za potpuno izliječenje, jer se bolest otkriva u ranijem stadijumu – u periodu kada još uvijek nisu prisutni simptomi i znaci. Dr Nikčević Kovačević je pozvala sve prisutne, a posebno zdravstvene radnike, da udruženim snagama promovišu organizovani program skrininga i aktivno doprinesu povećanju broja žena koje će učestvovati i na taj način dobiti šansu za duži, kvalitetniji i zdraviji život.
Unapređenje organizovanog skrining programa raka grlića materice u Crnoj Gori
Dr Jovana Vukovic Lekovic
Dr Jovana Vuković Leković, specijalista epidemiologije iz Instituta za javno zdravlje Crne Gore, govorila je o unapređenju u organizovanom skriningu raka grlića materice u našoj zemlji. Prema evropskim preporukama, cilj je da se primarnim skrining programima (rak dojke, grlića materice i debelog crijeva) postigne obuhvat od 90% ciljne populacije. Takođe, planira se postepeno uvođenje novih skrining programa za rak pluća, želuca i prostate. Iako samo nekoliko evropskih zemalja (Austrija, Danska, Finska, Holandija, Slovenija) trenutno uspješno sprovodi skrining kod više od 50% ciljne populacije, čak 22 evropske zemlje imaju organizovan skrining raka grlića materice.
U Crnoj Gori, skrining raka grlića materice obuhvata žene u starosnoj grupi od 30 do 50 godina, a krajnji cilj je proširenje obuhvata na žene starosti od 30 do 65 godina.
Jedan od ključnih izazova u prethodnim godinama bio je period čekanja od tri mjeseca između HPV i LBC testiranja, koji je sada prevaziđen nabavkom preanalitičkog aparata mp. Ova novina omogućava bržu i efikasniju dijagnostiku, smanjujući rizik od napuštanja učesnica programa skrininga zbog dužeg čekanja na LBC testiranje. Naime, žene sada mogu obaviti HPV testiranje i LBC analizu u okviru jedne posjete ginekologu, čime je eliminisan period čekanja između dva testa, a potencijalni tretman se može započeti bez odlaganja.
Personalizacija rizika i novi protokol skrininga
Novi algoritam skrininga, kako objašnjava dr Vuković Leković, omogućava personalizaciju pristupa testiranju, sa mogućnošću kategorizacije rizika na nizak, srednji i visok nivo. Ovaj pristup omogućava precizniju procjenu rizika čime se poboljšava efikasnost programa. Protokol je jasno definisan, a sistem je usmjeren na obezbjeđivanje ravnopravnih mogućnosti testiranja za sve žene, bez obzira na socioekonomski status ili geografske barijere.
Jedan od narednih koraka u implementaciji organizovanog programa skrininga raka grlića materice je izrada Nacionalnih smjernica za sprovođenje programa, čime će se dodatno standardizovati procedura. Takođe, u fazi realizacije je izrada edukativnih materijala za učesnike programa, uključujući brošure, postere i flajere, koji će doprinijeti boljoj informisanosti i većem obuhvatu žena u programima prevencije.
Kroz ova unapređenja, Crna Gora nastoji da postigne bolje rezultate u prevenciji raka grlića materice, smanjujući broj oboljelih i umrlih, kao i pružajući ženama brži i efikasniji pristup neophodnoj zdravstvenoj zaštiti.
Anita Đurović
