Vitamin D – suplement ili lijek?

Dr Đorđije Krnjević

Spec. interne medicine – endokrinolog

Klinički centar Crne Gore

Savremeni čovjek danas živi u eri suplemenata. Zbog užurbanog načina života, manjka vremena za pripremanje zdravog, kvalitetnog i pravovremenog obroka, učestalog preskakanja obroka kao i nedostupnosti određenih namirnica, kako zbog ekonomskog statusa tako i zbog geografske pozicioniranosti, sve više se pribjegava upotrebi suplemenata. Cilj je nadoknaditi esencijalne vitamine, minerale i oligoelemente. Mnogobrojne suplemente konzumiramo kao dodatak svakodnevnoj ishrani, dok se neki od njih primjenjuju kao dio terapijskih protokola u liječenju pojedinih patoloških stanja (npr. kalcijum u liječenju osteoporoze ili selen u tretmanu poremećaja funkcije štitaste žlijezde).

Jedan od najčešće korišćenih suplemenata današnjice je vitamin D. Posljednjih godina se sve više konzumira ili u svrhu supstitucije zbog njegovog deficita ili kao dio terapijskih protokola kada se obično ordiniraju visoke doze ovog vitamina.

Vitamin D3 ili holekalciferol, koga često nazivaju i vitaminom Sunca, se stvara u tijelu tokom izlaganja sunčevoj svetlosti.

U koži se sintetiše iz provitamina u prisustvu UV zraka. U organizmu, tačnije u jetri i bubezima, prolazi kroz faze hidroksilacije i nastaje aktivna forma, tzv kalcitriol. Veoma male količine ovog vitamina su potrebne organizmu na dnevnom nivou, a odrasli ga nadoknađuju ili izlaganjem suncu ili u manjoj mjeri hranom.

Koliko je vitamina D proizvedeno iz sunčevih zraka zavisi od više faktora, ali najčešće od doba dana i od boje kože. Što duže kožu izlažemo suncu, više vitamina D se proizvodi.

Velike količine vitamina D se stvaraju u koži kada je cijelo tijelo izloženo suncu u ljetnje doba godine. Osobama koje imaju svijetliju kožu dovoljno je oko 15 minuta izlaganja suncu, dok je osobama sa tamnijom kožom za istu količinu D vitamina potrebno i po nekoliko sati. Organizam je u stanju da proizvede od 10.000 do 25.000 IU (internacionalnih jedinica) vitamina D prije nego što koža počne da „gori“. Najviše vitamina D se dobija kada se izlaže veći predio kože, kao što su leđa, za razliku od manjih djelova kao što su lice ili ruke.

Kada sunčevi zraci uđu u atmosferu pod velikim uglom, atmosfera sprečava UV djelove zraka, tako da koža nije u stanju da proizvede vitamin D. Ovo se dešava ljeti tokom jutra i poslijepodneva, kao i tokom većeg dijela dana u zimskom periodu. Zato je ljeto najoptimalnije doba godine za proizvodnju vitamina D, i to sredinom dana između 10 i 15h. Međutim, tada je intenzitet UV zračenja najveći te stoga moramo biti oprezni da ne dobijemo opekotine kože ili povećamo rizik za nastanak karcinoma kože.

Melanin je supstanca koja utiče na ten kože. Što više melanina posjedujemo, koža je tamnija. Melanin štiti od oštećenja kože koje nastaje od previše izlaganja UV zracima, tako da tamnija koža sa više melanina ne dozvoljava UV zracima da prodru u kožu. Samim tim proizvodi se i manje vitamina D.

Mnogobrojni su drugi faktori koji mogu uticati na količinu vitamina D koji tijelo proizvodi prilikom izlaganja suncu:

• Životna dob – kako starimo, koži je teže da proizvodi vitamin D;
• Sredstva zaštite od sunca – ova zaštita sprečava proizvodnju vitamina D;
• Nadmorska visina – sunce je intenzivnije na vrhu planine nego na plaži. To znači da više vitamina D proizvodimo na većim visinama;
• Oblačno ili vedro nebo – manje ultraljubičastih (UV) zraka dopire do kože ako je dan oblačan;
• Zagađenje vazduha – ultraljubičasti zraci se praktično upiju u zagađen vazduh i reflektuju nazad u prostor. To znači da ako je veće zagađenje vazduha, koža onda stvara manje vitamina D;
• Staklene površine – staklo sprečava sve ultraljubičaste zrake, tako da nećemo moći proizvesti dovoljno vitamina D ako smo na suncu, a nalazimo se iza stakla.

Što se tiče nadoknade vitamina D putem ishrane, treba znati da vrlo  malo namirnica sadrži vitamin D. Masne ribe kao što su losos, tunjevina i skuša su među najboljim izvorima vitamina D. Goveđa džigerica, sir i žumance obezbjeđuju manje količine. Sok od pomorandže sadrži oko 100 IU po čaši. Jedna šolja punomasnog neobranog mlijeka sadrži oko 125 IU vitamina D u 1 litru, ali mliječni proizvodi poput sira i sladoleda, zbog određenih procedura koje se sprovode u proizvodnji ne sadrže ovu količinu vitamina D.

Definicija vitamina uključuje da takva supstanca ne može biti sintetisana u organizmu tj. da se mora  uzimati spolja, tj supstituisati. Kako se vitamin D stvara u  organizmu pod dejtvom UV zraka, sve više se naziva  prohormonom, tj. on djeluje skoro kao hormon, a veliki dio imunog sistema ima receptore za vitamin D.

Prvobitno označen kao vitamin, pretpostavljalo se da nije toliko važan. Međutim, sada je prepoznat kao prohormon koji je od suštinskog značaja za život. Na osnovu mnogobrojnih istraživanja, studija kao i iskustava ljekara kliničara širom svijeta, došlo se do zaključka da vitamin D sa sobom nosi mnogobrojne benefite za čitav organizam, tako da se sve više smatra lijekom, a ne samo suplementom.

Vitamin D je veoma važan za metabolizam kalcijuma i fosfora, i njegova primarna uloga je da podstiče resorpciju ovih minerala iz crijeva i omogućava njihovo deponovanje u kostima. Čak i kada bi bio dobar samo za zdravlje kostiju, vitamin D3 bi bio i te kako važan, a sada znamo  da je korist daleko veća od samog zdravlja kostiju.

Vitamin D ima sljedeće benefite za organizam čovjeka i njegovo zdravlje:

• Nizak nivo vitamin D može prouzrokovati rahitis kod djece, dok kod odraslih ima uticaja na smanjenje gustine kostiju pa samim tim i na nastanak osteoporoze, osteopenije, osteomalacje i posljedičnih fraktura kostiju.
• Hiperproliferativni kožni poremećaji kao što je psorijaza mogu biti osjetjivi na tretman sa vitaminom D. Nakon tretmana sa vitaminom D dolazilo je do napretka u smislu smanjena površine psoriatičnih lezija i njihovog intenziteta.
• Mnoga ispitivanja i studije pokazuju da su nivoi vitamina D ispod 20 ng/ml povezani sa 30 do 50% uvećanim rizikom od nastanka tumora na debelom crijevu, prostati i dojci, uz prisutan veći mortalitet od ovih kancera. Naime, vitamin D ili direktno ili indirektno kontroliše više od 200 gena, uključujući i gene odgovorne za regulaciju ćelijske profileracije, diferencijacije, apoptoze i angiogeneze.
• Nedostatak vitamina D povećava insulinsku rezistenciju, usporava proizvodnju insulina i povezan je sa metaboličkim sindromom i razvojem gojaznosti. Većina dijabetičara ima nizak nivo vitamina D i kod njih je neophodna supstitucija.
• Deficit vitamina D može uticati i na pojavu depresije, epilepsije, Alchajmerove bolesti i drugih neuroloških oboljenja. Nekoliko urađenih studija sugerišu povezanost između hipovitaminoze D i smanjenja kognitivnih funkcija kao i nastanka bipolarnog poremećaja i šizofrenije. Takođe mnogi protokoli liječenja multiple skleroze podrazumijevanju primjenu visokih doza vitamina D. Adekvatan nivo vitamina D doprinosi i pravilnom razvoju mozga kod fetusa.
• Ukoliko je koncentracija vitamina D zadovoljavajuća, osoba je u značajnoj mjeri manje izložena infekcijama, tj simptomi su blaži. Ovo je naročito prisutno kod respiratornih infekcija, prehlada i virusa gripa.
• Nedostatak vitamina D utiče na sposobnost imunog sistema da se samoreguliše i zbog toga može doći do oštećenja tkiva preko hiperprodukcije potencijalno patogenih citokina. Zato se vitamin D smatra važnim imunomodulatorom.
• Deficit Vitamina D je u korelaciji sa hipertenzijom i kongestivnom srčanom slabošću.
• Vitamin D utiče na mišićnu masu i jačinu. Brzina izvršenja i neposredna mišićna snaga su značajno poboljšani ukoliko je koncentracija vitamina D zadovoljavajuća.

U jeku aktuelne epidemiološke situacije i pojave novog koronavirusa treba napomenuti da mnogi protokoli liječenja COVID-19 sadrže vitamin D u visokim dozama, što je doprinijelo bržem izliječenju pacijenata i razvoju blaže kliničke slike. Takođe, vitamin D se preporučuje kao najvažniji suplement i u prevenciji ove nove pošasti čovječanstva.

Danas se u svakodnevom ambulantnom radu često susreću pacijenti sa deficitom vitamina D. Simptomi koji mogu ukazivati na manjak vitamina D u oranizmu su sljedeći: učestale bolesti i infekcije, osjećaj umora i mentalne tjeskobe, promjene u raspoloženju, oboljenje desni, bol u mišićima i kostima, visok krvni pritisak, digestivni problemi, sklonost ka alergijama.

Manjak vitamina D se nadoknađuje oralnim preparatima u obliku kapi, tableta ili perlica. Uobičajena dnevna doza supstitucije vitaminom D kod odraslih osoba, trudnica i djece starije od 10 godina je 800-2000 IU (kod starijih od 75 godina dozu je moguće povećati do 4000 IU zbog gore navedene otežane produkcije preko kože).  Kod odojčadi do 12 mjeseci starosti preporučena doza supstitucije je 400-600 IU, a kod djece između 1-10 godina je 600-1000 IU.

Vitamin D u svrhu nadoknade uvijek treba uzimati nakon savjeta i konsultacije sa ljekarom, jer je moguće predoziranje kada dolazi do toksičnog efekta vitamina D. Toksičnost skoro uvijek nastupa od prekomjerne upotrebe suplemenata. Prekomjerno izlaganje suncu ne uzrokuje trovanje vitaminom D, jer tijelo ograničava količinu ovog vitamina koji proizvodi.

Znaci toksičnosti su: mučnina, povraćanje, slab apetit, slabost, prekomjerna žeđ i gubitak tjelesne težine. Podizanjem nivoa kalcijuma u krvi, previše vitamina D može izazvati konfuziju, dezorijentaciju i probleme srčanog ritma. Višak vitamina D može takođe oštetiti bubrege.

Većina ljudi može da konzumira suplemente vitamina D bez ikakvih problema. Ipak, potreban je oprez kod sljedećih oboljenja ili stanja: primarni hiperparatireoidizam, Hodžkinov ili neki drugi  limfom, granulomatozna bolest, kamen u bubregu, drugi tipovi oboljenja bubrega, bolesti jetre, povišen nivo kalcijuma u krvi, uzimanje pojedinih ljekova (digoksin, tijazidni diuretici).

Kada se sagledaju sve činjenice koje se tiču efekta vitamina D na ljudski organizam,  uviđa se njegov značaj za adekvatno funkcionisanje organizma u cjelini i benefita koji donosi za  naše zdravlje. Time vitamin D prevazilazi karakteristike suplementa i mnogi ga sa pravom smatraju lijekom koji svoju primjenu nalazi i u mnogim patološkim stanjima.