Piše: Olivera Marković, specijalista kliničke psihologije
Specijalna bolnica za psihijatriju u Kotoru
Prije uključivanja kognitivno-bihejvioralne terapije opsesivno-kompulzivnog poremećaja postavlja se pitanje: Kako prepoznati opsesivno-kompulzivni poremećaj, odnosno šta podrazumijeva dijagnoza tog poremećaja?
Opsesije (lat. obsessio – obuzetost nečim, opsjedanje) su nametnute, ponavljajuće neprijatne misli, impulsi i slike, koje su najčešće u potpunoj suprotnosti od vrednosnog sistema ličnosti, te ih zato individua doživljava kao izrazito neprijatne. Sadržaji opsesija uključuju agresivne, seksualne, religiozne, somatske ili sadržaje kontaminacije.
Kompulzije (lat. compulsio – prisila, prisiljavanje) su ponavljajuće radnje ili mentalne aktivnosti koje predstavljaju odgovor na opsesije u cilju smanjenja anksioznosti i napetosti. Najučestalije su kompulzije pranja i čišćenja, provjeravanja, izbjegavanja, dovođenja stvari u red, prisilne sporosti i mentalne kompulzije.
Prema ICD-X klasifikaciji mentalnih poremećaja, kriterijumi za postavljanje dijagnoze opsesivno-kompulzivnog poremećaja (OKP) su:
– Opsesije ili kompulzije (ili oboje) moraju biti prisutne najmanje dvije nedjelje.
Opsesiju, impuls i radnju, individua, odnosno pacijent:
a) mora da prepozna kao vlastite,
b) barem jedna misao/radnja se ponavlja i pored otpora,
c) misao/radnja koja se ponavlja ne smije sama po sebi biti prijatna,
d) misli/slike moraju se neprijatno ponavljati.
OKP treba razgraničiti od depresije, iako se simptomi često preklapaju. Ako su, pak, oba poremećaja prisutna, a nijedan dominantan, prvo se savjetuje tretman depresije.
U diferencijalnoj dijagnostici, pored depresije, treba posebno voditi računa i u razgraničavanju od sljedećih poremećaja: tjelesnog dismorfobičnog poremećaja, generalizovanog anksioznog poremećaja, socijalne fobije i tikova.
Što se tiče epidemiologije, oko 2,5 odsto čovječanstva boluje od OKP-a. Podjednako se javlja kod muškaraca i žena, dok se prvi simptomi najčešće javljaju u periodu kasnog djetinjstva ili rane adolescencije. Simptomi OKP-a se izuzetno rijetko javljaju nakon 35. godine života.
Kao etiološki faktori navodi se dopaminergična hiperfunkcija u prefontralnom korteksu i serotonergička hipofunkcija u bazalnim ganglijama. Kod većine pacijenata sa OKP-a prisutan je pozitivan hereditet, u više od 70 odsto slučajeva. Takođe, određene crte ličnosti su povezane sa učestalijom pojavom ovog poremećaja.
Neki od glavnih fenomena koji se javljaju kod OKP-a su:
– MAF (misao-akcija-fusija) je zapravo kognitivni proces u kome pacijent misao, odnosno sliku, izjednačava-stapa sa realnošću (Rachman, 1993).
– Provjera i reosiguranje, gdje pacijent više puta pro-vjerava neku misao ili radnju. Iako većina ljudi koristi provjeru, ovdje pacijent ne vjeruje svojim izvršenim mnogobrojnim provjerama (primjera radi, više puta provjerava da li je isključio ringle). Reosiguranje je više individualni stil, nešto kao “plan B”. Tražeći reosiguranje pacijent šalje poruku da ne vjeruje sebi (primjera radi, šalje drugu osobu, najčešće ukućanina, da provjeri ringle i traži usmeno potvrđivanje).
– Odgovornost.
– Kontrola misli.
– Perfekcionizam
U kognitivno-bihejvioralnoj psihoterapiji polazi se od kognitivno-bihejvioralne analize koja uključuje anamnezu, rano iskustvo, pozadinu problema, odnosno njen istorijat, tok i razvoj. Pored toga, utvrđuje se stepen disfunkcionalnosti na poslu, u porodici, socijalnoj sferi i slično.
Na kognitivnom nivou definišu se opsesije, njihov sadržaj, te kakvo personalno značenje imaju za pacijenta, odnosno šta takve misli o njoj kao osobi govore?
Na bihejvioralnom nivou, registruju se tačno određene kompulzije, rituali, kako ih pacijent izvodi, koliko traju, da li se frekvencija mijenja i, ako se mijenja, od čega to zavisi.
Na emocionalnom nivou, određenim skalama i na osnovu vođenja dnevnika, izvještava se o aktuelnom nivou napetosti, anksioznosti i bijesa.
Nakon toga, terapaut i pacijent zajedno određuju opšti i specifični cilj u terapiji. Cilj tretmana ne treba da bude samo povlačenje simptoma, već održavanje remisije i prevencija brzog relapsa.
Koliko je kognitivno-bihejvioralna terapija efikasna u tretmanu OKP-a?
Da bismo odgovorili na ovo pitanje, neophodno je napomenuti bazična pravila koja su nužna za uspješnost tretmana:
– Motivacija za tretman je, svakako, neophodan zahtjev da bismo mogli pretpostaviti uspješnost. Česta je razlika između onoga što pacijent očekuje i ono što se zbilja dešava, odnosno kako se dešava u terapiji.
– Iskrenost, koja se prvenstveno tiče sadržaja opsesija (često se zbog toga stide), kako izvode kompulzije u okviru ritualnog čina. Iz tog razloga moguća je nepotpuna iskrenost u opisu opsesija i kompulzija. Sramota se često javlja i zbog straha od ludila i gubitka kontrole, a nije rijetka ni pojava fenomena depersonalizacije.
Struktura kognitivno-bihejvioralnog tretmana podrazumijeva:
1. Psihoedukaciju – terapeut daje informacije o intruzivnim mislima, kao i da svaki čovjek povremeno ima iskustva sa njima (de Silva and Rachman 1997). Saznanje ovoga omogućava normalizaciju njihovog iskustva.
2. Tehnike disanja – pacijent se obučava pravilnoj primjeni tehnika sporog i dubokog disanja.
3. Kognitivne tehnike – koriste se sa ciljem kognitivne restrukturacije, gdje terapeut postavlja specifična pitanja. Pacijent se uči da na nov, funkcionalniji način sagledava sadržaj i značenja misli.
4. Bihejvioralani nivo – izlaganje i sprečavanje odgovora, koji se izvode uživo ili u imaginaciji, čiji je cilj prevencija motoričkih i mentalnih kompulzija. Terapeut zajedno sa pacijentom kreira hijerarhijsku skalu koja uključuje situacije koje izazivaju strah, od najmanjeg do najvećeg. Izlaganje traje od 45 minuta do dva sata, sve dok anksioznost, napetost ne bude minimalna, odnosno jednaka nuli . Tek tada se prelazi na sljedeću stavku hijerarhijske skale.
Pri završnim seansama, neophodno je utvrditi moguće buduće “okidajuće” situacije i kako da se pacijent suoči sa njima, ukoliko dođe do relapsa, da primijeni naučene tehnike, a ako se simptomi intenziviraju da se javi terapeutu, što ne mora nužno da znači ponovno početno uključivanje u sam tretman.
Add comment