Krv je lijek – Zašto treba da postanem i ostanem davalac krvi

Dr Nađa Bošković

ZTKCG – OJ Pljevlja

KRV, osim  što je tečno tkivo koje protičući kroz sistem krvnih sudova i organa obezbjedjuje funkcionisanje organizma, je i LIJEK. Najčešće predstavlja potpornu terapiju u okviru ukupnog liječenja teško oboljelog pacijenta, međutim, postoje i situacije kada je krv neizostavni dio u zbrinjavanju životno ugoženih i kada slobodno možemo reći SPAŠAVA ŽIVOT. Dakle, bez krvi nema života, ali ni adekvatnog funkcionisanja zdravstvenog sistema nijedne države.

Da sve u praksi nije tako lako i idealno ”potrudila” se sama krv i njene komponente, kako zbog činjenice da ne postoji 100% sigurna transfuzija (nosi minimalan, ali prisutan rizik za nastanak akutnih i odloženih komplikacija koje mogu imati i smrtni ishod), tako i zbog efekta krvi kao lijeka, koji je vremenski ograničen na onaj period dok se u cirkulaciji primaoca nalaze transfundovane komponente.

KRV je PROIZVOD LJUDSKOG PORIJEKLA  i da bi se obezbijedile dovoljne količine neophodni su LJUDI – DAVAOCI KRVI, bilo da su oni dobrovoljni, namjenski (porodični) ili davaoci na poziv, ali i intelektualna i finansijska potpora. Otuda je prema preporukama  SZO od 2016. godine  120 zemalja  (od ukupno 160 zemalja članica SZO) prijavilo nacionalne politike vezane za krv (pa i Crna Gora), odnosno STRATEGIJU obezbjeđivanja adekvatne količine bezbjedne krvi i produkata od krvi.

Indikator koji govori o dostupnosti krvi u nekoj zemlji je BROJ DAVALACA na 1.000 stanovnika (broj prikupljenih jedinica krvi, gdje je jedinica krvi količina dobijena od jednog davaoca i iznosi 400-450 ml pune krvi). Kod nas je taj broj negdje 34-35 (3,4-3,5%) donacija na 1.000 stanovnika, i sve aktivnosti koje se sprovode na polju davalaštva i motivacije imaju za cilj da se postigne brojka od 4% redovnih davalaca u našoj populaciji. Postizanjem te ”čarobne” brojke obezbijedilo bi se kontinuirano snabdijevanje zdravstvenog sistema, odnosno pacijenata za najmanje 5 dana unaprijed i u vrijeme sezonskih varijacija. Iz navedenog je jasno zašto kažemo da je KRV OPŠTE DOBRO – NACIONALNO BLAGO i da  svi građani imaju pravo da prime transfuzije krvi ili komponenata krvi uz MORALNU OBAVEZU da učestvuju u obezbjeđivanju dovoljnih količina krvi dok su zdravi.

Već sam naglasila koliko je broj davalaca krvi od opšteg društvenog značaja, a samim tim i PROMOCIJA DAVALAŠTVA, pa i ovaj tekst ide u tom pravcu – KONTINUIRANA MEDIJSKA PRISUTNOST o značaju i potrebi za transfuzijama krvi, odnosno komponenata krvi (eritrociti, plazma, trombociti, krioprecipitat).

DAVANJE KRVI je human gest, ali i građanska dužnost svakog zdravog, punoljetnog građanina bez obzira na njegov pol, nacionalnu, vjersku, socijalnu ili bilo koju drugu pripadnost. Istovremeno ovu ”dužnost” treba doživljavati kao privilegiju, obzirom da jedino POTPUNO ZDRAVA OSOBA može biti IZVOR KRVI (ne postoji fabrika, niti bilo koja farmaceutska kuća koja je uspjela da proizvede vještačku krv iako odavno postoje pokušaji).

DONIRANJE KRVI se zasniva na DOBROVOLJNOSTI, BESPLATNOSTI i ANONIMNOSTI – što znači da osoba koja donira ovu dragocjenu tečnost, ćelijske komponente  (afereznim postupcima)  ili plazmu, to čini svojom slobodnom voljom i da za to ne prima nikakvu materijalnu ili drugu nadokandu (prema Zakonu o radu dobijaju slobodan radni dan, upravo taj u kom su imali donaciju, osim ako njihovim kolektivnim ugovorima to nije drugačije regulisano). Doniranjem dijela rezerve svoje krvi (a količina koja se donira je od 8-13% ukupnog volumena  pojedinca), davalac neće ugroziti zdravlje niti umanjiti sposobnost za normalne životne aktivnosti.

MOTIVI za davanje krvi su različiti, najčešće je to osjećaj društvene odgovornosti, ali i osjećaj svijesti o sopstvenoj vrijednosti (samo osoba koja zadovoljava medicinske kriterijume za davalaštvo može biti davalac krvi). Pojedine studije ističu da je osjećaj LIČNOG ZADOVOLJSTVA pri doniranju krvi veći MOTIVACIONI FAKTOR od same želje da se pomogne drugome (članu porodice, prijatelju, komšiji kolegi, bilo kome je u tom trenutku potreban takav vid liječenja).

Uvažena dr Vavic (iz ITKS) sa saradnicima je u svojim istraživanjima došla do zaključka da su mlađi davaoci, posebno oni mlađi od 20 godina bili manje odlučni da nakon prve donacije opet dođu i doniraju krv. Istraživanje je istaklo važnost (potrebu) da se upravo ovom dijelu populacije daju pravovremene i iscrpne informacije o samom činu doniranja krvi, jer od njihovog iskustva tokom prve donacije u velikoj mjeri zavisi odnos prema davalaštvu uopšte.

Međutim, osim motiva postoje i demotivacioni elementi, a STRAH je najčešći razlog za nedavanje krvi (ako se izuzmu medicinski kriterijumi za privremeno odlaganje ili trajnu eliminaciju osobe kao potencijalnog davaoca krvi). Upoznavanjem tj. pružanjem potrebnih informacija se otklanja bilo koji strah od nepoznatog, pa i ovaj od davanja krvi. U sklopu toga i odgovori na najčešća pitanja koja muče potencijalnog davaoca su:

• DA LI JE DAVANJE KRVI ŠTETNO i ZA KOJE SE VRIJEME NADOKNADI DATA KRV ? – davanje krvi ne ostavlja nikakve fiziološke, a ni psihološke posljedice na onoga ko je donira. Zdrav organizam vrlo brzo zahvaljujući kompenzatornim mehanizmima (kao i u slučaju krvarenja manjeg obima) nadoknadi izgubljenu količinu krvi – prvo se nadoknadi plazma (tečni dio krvi) već unutar prvih 48h, dok se uobličeni elementi nadoknade ubrzo zatim – trombociti za 3-5 dana, eritrociti za 4 nedjelje. Najsporije se nadoknadi gvožđe (potrebno je 8 nedjelja) i kako su depoi istog različiti kod muškaraca i žena otuda i razlike u tempu potencijalnih donacija – muškarci mogu donirati krv svaka 3 mjeseca (maksimalno 4 puta unutar jedne godine) dok žene tri puta unutar godinu dana, najviše svaka 4 mjeseca. Opšte su preporuke da bar jednom unutar 6 mjeseci je poželjno donirati krv, između ostalog i radi testova koji su redovan dio obrade krvi za pripremu.
• DA LI JE DAVANJE KRVI KORISNO ? – DA. Vaša kostna srž na donaciju reaguje tako što proizvodi nove, mlade, a time i potentnije ćelije uz poboljšanje cirkulacije (što davalac najčešće osjeća kao ”lakoću funkcionisanja” nakon donacije, koju ne rijetko povezuju sa po njima ”matematičkim snižavanjem visokih vrijednosti hemoglobina” – što nije tačno, ali ćemo o tome u nekom od narednih tekstova). Nije zanemarljiv ni već pomenuti psihološki efekat, da je davanjem krvi spašen jedan život, odnosno da su jednom donacijom tri osobe dobile lijekv(iz jedne jedinice krvi se adekvatnim procesiranjem mogu dobiti tri komponente – eritrociti, plazma i trombociti).
• DA LI JE DAVANJE KRVI BOLNO? – NE, sam ubod igle je neminovno osjetiti ,ali obzirom da su u salama za venepunkciju visoko kvalifikovani transfuzeri to se ne smatra bolnom senzacijom.
• KOLIKO TRAJE DAVANJE KRVI – Klasično davanje krvi traje od 5-10 minuta. Ovaj vremenski period se smatra optimalnim za utok krvi nakon punkcije vene kroz sterilan sistem u za to specijalizovane kese koje sadrže određenu količinu tzv. Optimalnog aditivnog rastvora, čija je uloga da hrani eritrocite tokom perioda skladištenja, ali i održi krv u tečnom stanju.
• DA LI DAVANJE KRVI STVARA NAVIKU – NE, i sama sam tokom prakse bila iznenađena koliko često sam dobijala ovo pitanje i stekla utisak da je to jedna od ozbiljnih zabluda – razlog ”zašto ne započinjem davanje”. Osim osjećaja zadovoljstva zbog humanog čina koji je sam po sebi prijatan, druga ”zavisnost” ne postoji.
• DA LI SE MOŽE DOBITI NEKA ZARAZNA BOLEST TOKOM DONACIJE – NE. Pribor koji se koristi za uzimanje krvi je zatvorenog tipa, sterilan i za jednokratnu upotrebu, tako da ne postoji mogućnost zaraze. Istovremeno se mjesto punkcije dezinfikuje po tačno utvrđenim parvilima i redosljedu.

Nakon što sam, nadam se, bar djelimično otklonila neke nedoumice kroz odgovore na najčešća pitanja, navešću i KAKO SE PRIPREMITI za samu donaciju, obzirom da se adekvatnom pripremom ista lakše izvodi uz prijatniji osjećaj.   Naime, posle podne i veče pred donaciju ne bi trebalo konzumirati jaku hranu i alkohol već unijeti laganu večeru i dosta tečnosti, najbolje vode. Obavezan je san u kontinuitetu i trajanju od 6-8 h. Jutro pred donaciju lagan obrok i dosta tečnosti. Obavezno ponijeti lična dokumenta sa fotografijom radi identifikacije i matičnog broja, bez čijeg unosa nije moguće dati krv. Ukoliko davalac koristi neku terapiju redovno ili je u posljednje vrijeme unosio a nije siguran o kojoj je riječ, najefikasnije je da sa sobom ponese istu, kako bi ljekar koji vrši pregled i trijažu mogao da procijeni da li bi uzimanje iste dovelo u pitanje sigurnost samog davaoca, kao i donacije.

Medjutim, nekada ni Vaša dobra volja ni naša predusretljivost nisu dovoljni da realizujemo samu donaciju iz razloga što postoje jasno definisani MEDICINSKI KRITERIJUMI  za SELEKCIJU DAVALACA, odnosno KO MOŽE BITI DAVALAC, a to su:

• Da je osoba bez obzira na pol, starosti između 18-65 godina;
• Da je zdrava i dobrog opšteg stanja;
• Da ima više od 50 kg (tjelesna težina utiče na ukupnu zapreminu krvi);
• Da joj je tjelesna temperatura niža od 37C;
• Mjerena arterijska tenzija ne viša od 180/100mmHg i ne niža od 100/60 mmH;
• Da je puls u rasponu od 50-100/min;
• Da je auskultacioni nalaz nad srcem i plućima uredan;
• Da nije prisutna hiperemija ždrijela;
• Da se ne palpiraju limfne žlijezde vrata, pazuha, kao i da jetra i slezina nisu palpabilne;
• Vrijednosti Hemoglobina da su veće od 135 g/L za muškarce, odnosno 125g /L za žene (vrijednost hemoglobina kao obavezni dio pregleda se određuje u našim prostorijama i obavezan je dio pregleda kome podliježe potencijalni davalac krvi).

Osim što postoje kriterijumi ko može donirati krv, postoje i oni zbog kojih neko privremeno ne može donirati krv ili pak trajno.

PRIVREMENO / ODLAGANJE na određeno vrijeme donacije nastaje zbog:

• Vrijednosti Hemoglobina koja je ispod definisanih granica – do popravljanja iste, ukoliko ne postoje i drugi ograničavajući faktori;
• U slučaju postojanja hipotenzije – do korekcije iste, kao i u slučaju benigne hipertenzije;
• Respiratorne infekcije: Lakše; grip, prehlada, rinitis – 7 dana nakon izlječenja; kod nronhitisa može se donirati krv 14 dana nakon završenog liječenja i prestanka simptoma, dok u slučaju zapaljenja pluća donacija se odlaže na period od 90 dana po izlječenju;
• Herpes simpleks odlaže donaciju na 14 dana, a Zoster na 4 mjeseca;
• Gastrointestinalne infekcije -14 dana odlaganje;
• Gnojna infekcija kože -14 dana odlaganje;
• Infektivna mononukleoz – 360 dana odlaganje;
• Zarazna žutica tip A – 360 dana odlaganje;
• Lajamska bolest – 360 dana odlaganje;
• Uzimanje ANTIBIOTIKA -7 dana odlaganje;
• Antikoagulansi -14 dana odlaganje;
• Brufen, Diklofen – 2 dana odlaganje;
• Aspirin – 5 dana odlaganje;
• Steroidi – 30 dana odlaganje;
• Tetoviranje, pirsing -180 dana odlaganje;
• Seksulani kontakt sa oboljelim od HiV-a , Hepatitis B, C -180 dana odlaganje;
• Seksualni kontakt sa oboljelim od sifilisa – 90 dana odlaganje;
• Ambulantna hiruška intervencija – 7 dana odlaganje;
• Veće hirurške intervencije -180 dana odlaganje;
• Vađenje zuba i manje stomatološke intervencije -7 dana odlaganje;
• Akutno pijanstvo -1 dan odlaganje;
• Menstruacija -7 dana odlaganje;
• Porođaj -180 dana odlaganje;
• Pobačaj -180 dana odlaganje;
• Endoskopski pregled sa biopsijom -180 dana odlaganje;
• Transfuzija krvi -180 dana odlaganje;
• Akutna alergija -15 dana odlaganje;
• Epilepsija bez terapije – 3 godine od prestanka uzimanja terapije odlaganje;

KRITERIJUMI za TRAJNO ODBIJANJE DK:

• MALIGNA OBOLJENJA, bilo kog organa ili sistema;
• HRONIČNA SISTEMSKA OBOLJENJA sa insuficijencijom organa;
• SRCE: Angina pectoris, apsolutna aritmija i ventrikularne ekstrasistole, infarkt miokarda, operacije na srcu i srčane mane;
• PLUĆA: Astma, Hronična opstruktivna bolest pluća, emfizem pluća;
• GIT: Hronična oštećenja jetre, neinfektivnog porijekla, hronična oštećenja pankreasa neinfektivnog porijekla, ulcerozni kolitis;
• ENDOKRINI SISTEM: Hipo i Hipetireoidizam sa trajnom supstitucijom, šećerna bolest, akromegalija;
• CNS: Epilepsija pod terapijom, stanja poslije insulta, psihoza, psihopatije, mentalna retardacija;
• KRV i KRVNI SUDOVI: Koagulopatije – urođene i stečene, arterijske tromboze, ponavljajuće venske;
• HRONIČNE AUTOIMUNE BOLESTI: Hronični ekcem, Multipla skleroza, reumatoidni artritis, sarkoidoza, sistemski lupus;
• HRONIČNE INFEKTIVNE BOLESTI: Nosioci HIV-a, Hepatitisa B i C, sifilis, Malarija, prionske bolesti;
• RIZIČNE NAVIKE – stil života: hronični alkoholizam, narkomanija, visoko rizično seksualno ponašanje.

Dragi čitaoci i svi oni koji ćete do ovih informacija doći posredno, preko onog ko bude čitao – OVO JE SAMO DIO AKTIVNOSTI koje se preduzimaju na OBEZBJEĐIVANJU DOVOLJNIH KOLIČINA BEZBJEDNE KRVI za funkcionisanje zdravstvenog sistema, ali i svih KORISNIKA transfuzije krvi ili komponenata krvi – trudnice tokom trudnoće, porodilje, onkološki pacijenti, pacijenti kod kojih je neophodna hirurška operacija, osobe sa teškin anemijama, transplantiranim organima, djeca sa nekim urođenim poremećajima krvi i hemostaze, saobraćajni i drugi traumatizam.

Na kraju bih, uz želju da i dalje sarađujemo i, kako često volim da naglasim, da svi kao društvo igramo utakmicu u kojoj je PACIJENT POBJEDNIK, bih da naglasim da je NAJBOLJA TRANSFUZIJA ONA KOJA SE NE PRIMIJENI, ali ne zaboravite da i u ovom času dok čitate ovaj tekst negdje nekom ŽIVOT SPAŠAVA VAŠIH 30-45 minuta u danu, i onda shvatiš da NIJE TEŠKO BITI NEČIJI HEROJ!