Dr Zorica Đorđević, spec. higijene
Institut za javno zdravlje Crne Gore
Institut za javno zdravlje Crne Gore uz podršku UNICEF-a i finansijsku pomoć Vlade Republike Koreje preduzima aktivnosti na polju unaprjeđenja vodosnabdijevanja i sanitarno higijenskih uslova kroz projekat: „Unaprjeđenje stanja WASH (voda, sanitacija i higijena) u zdravstvenim ustanovama i romskim i egipćanskim zajednicama u Crnoj Gori“.
Značajan dio aktivnosti se odnosi na Unaprjeđenje dostupnosti i kvaliteta podataka o uslugama vodosnabdijevanja, sanitacije i higijene u romskim i egipćanskim naseljima u cilju poboljšanog upravljanja i donošenja odluka na osnovu dokaza. Drugi dio aktivnosti se odnosi na podizanje nivoa znanja romske i egipćanske populacije posredstvom medijatora u socijalnoj inkluziji i predstavnika RE populacije o WASH-a kroz obezbjeđivanje adekvatnog edukativnog materijala za aktivnosti sa djecom i porodicama iz romske i egipćanske populacije.
Voda, sanitacija, higijena tj. bezbjedna voda za piće, sanitacija (opšti sanitarno higijenski uslovi) i higijena su ključni za ljudsko zdravlje i dobrobit, doprinose egzistenciji, a takođe doprinose u stvaranju otpornih zajednica koje žive u zdravom okruženju. WASH usluge su dio šireg higijenološkog aspekta razmatranja “opštih sanitarno-higijenskih uslova”, što podrazumijeva uslove u pogledu lokacije objekta, okruženja, izgradnje, uređenja, snabdijevanja vodom, obezbjeđivanje uslova za ličnu i opštu higijenu, odvoda otpadnih voda, uklanjanja čvrstih otpadnih materija i neophodni su za zdravlje i opštu dobrobit stanovništva. Ciljevi za univerzalni pristup bezbednoj vodi za piće, sanitaciji i higijeni (WASH) su dio ciljeva iz Agende za održivi razvoj do 2030. cilja (SDG) 6, “osigurati dostupnost i održivo upravljanje vodom i kanalizacijom za sve, kao i SDG 5 koji ima za cilj „ostvarivanje rodne ravnopravnosti i osnaživanje svih žena i djevojčica“.
Fotografije napravljene tokom obilaska RE naselja u Crnoj Gori
Prema najnovijim procjenama o opterećenosti bolestima koji se mogu povezati sa WASH uslugama, čak 1,4 miliona ljudi umre svake godine zbog neadekvatne vode za piće, sanitarnih uslova i higijene. Velika većina ovih smrtnih slučajeva je u zemljama sa niskim i srednjim prihodima. Loši sanitarni uslovi takođe doprinose neuhranjenosti i zdravstvenim problemima koji su sa njom u vezi. Dostupni podaci ukazuju da u 2022. godini, preko 1,5 milijardi ljudi u svijetu još uvek nema osnovne sanitarne usluge, kao što su privatni uslovni toaleti, a svega trećina populacije (2,7 milijardi ljudi) ima u svojim domovima sanitarne prostore priključene na kanalizaciju iz kojih se prečišćava otpadna voda. Neadekvatne WASH usluge su povezane sa začaranim krugom bolesti i siromaštva, sa većim brojem smrtnih slučajeva djece mlađe od 5 godina, višim nivoom neuhranjenosti i siromaštva, većim razlikama u bogatstvu. Koliki značaj ima unaprjeđenje WASH usluga u svijetu sugeriše i podatak iz 2019. Godine da je bilo moguće sprečiti smrt čak 395 000 djece mlađe od 5 godina. Unaprjeđenje WASH usluga je povezano sa jačanjem dostojanstva i bezbjednosti, posebno među ženama i devojkama, jačanje kapaciteta zajednice, smanjivanje razlika među ranjivim grupama i povećanje ukupne otpornosti zajednice na klimatske promjene. Studija Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) iz 2012. godine izračunala je da je za svaki 1,00 USD uložen u sanitaciju, došlo do povrata od 5,50 USD za niže zdravstvene troškove, veću produktivnost i manje prijevremenih smrti.
Higijena naselja i stanovanja kao javno-zdravstvena disciplina, fokus ima na procjenu uticaja nepovoljnih faktora životne sredine na zdravlje ljudi i kao pojedinca i kao određene zajednice, tj. grupe ljudi. Elementarne higijenske i zdravstvene potrebe obuhvataju obezbjeđivanje zdravstveno bezbjedne vode za piće i sve druge potrebe, uklanjanje i asanacija svih otpadaka, atmosferskih i otpadnih voda, komunalnog otpada, obezbjeđivanje dovoljno vazduha i sunca oko stanova i u cijelom naselju, obezbjeđenje zelenila, kao i prostora za odmor i rekreaciju, efikasnih saobraćajnica i objekata saobraćaja, kao i drugih nužnih potreba.
Veliki pritisak migracije i prirodnog priraštaja, nemaština dovode do pojave neurbanizovanih, haotičnih, a u pogledu objekata stanovanja totalno nehigijenskih predgrađa/dijelova urbanih naselja koja neminovno imaju probleme osnovne infrastrukture – vodovoda, kanalizacije, saobraćajnica, rješavanja atmosferske kanalizacije, komunalnog otpada, javnih komunalnih objekata itd. Ovakva naselja su u javnozdravstvenom smislu nezadovoljavajuća, a higijenski socijalni i ekonomski činioci sinergistički utiču na zdravlje. Visoka stopa morbiditeta i mortaliteta uz kratak životni vijek povezani su sa lošim uslovima stanovanja što se može smatrati da je rezultat kumulativnog efekta ili kontinuirane ekspozicije lošim i nehigijenskim uslovima života ili slabije rezistencije organizma na činioce životne sredine. Ekološka degradacija zajedno sa socijalnom i ekonomskom degradacijom dovodi do masovnih posljedica po zdravlje: zarazna i nezarazna oboljenja i psihosocijalni zdravstveni problemi. U nehigijenskim uslovima je veća pojava i raširenost zaraznih oboljenja usljed: nedovoljne količine zdravstveno bezbjedne vode, nehigijenske dispozicije ekskreta i otpadne vode, neodgovarajuće dispozicije čvrstog otpada, neadekvatnog prečišćavanja površinskih voda, nezadovoljavajuće higijene domaćinstva i nesprovođenja načela lične higijene, prostorne neusaglašenosti stanovanja i nehigijenskog rukovanja hranom. U takvim sredinama postoji i veći rizik od povreda i nezaraznih oboljenja usljed kontakta sa hemijskim agensima, a uslovi života ih mogu intenzivirati. Zdravstvene posljedice stanovanja u „divljim naseljima“ i neadekvatnim stambenim prostorima su i veća stopa smrtnosti novorođenčadi i djece, kraći životni vijek, veća stopa povređivanja i trovanja. U nehigijenskim naseljima su češći psihosocijalni problemi: depresija, anksioznost, sucid, bolesti zavisnosti, mentalnohigijenski problemi posebno kod starih i ranjivih grupa, delikvencija i kriminal, kao i razni oblici maladaptacije.
Nažalost, za dobar dio pripadnika RE populacije neadekvatni uslovi života su svakodnevna realnost. S tim u vezi timovi Instituta za javno zdravlje Crne Gore su sa medijatorima za inkluziju RE populacije u Crnoj Gori, obišli sva naselja radi obezbjeđivanja kvalitetnih podataka o uslugama vodosnabdijevanja, sanitacije i higijene u romskim i egipćanskim naseljima u cilju poboljšanog upravljanja i donošenja odluka na osnovu dokaza.
Tokom obilaska naselja su popunjavani posebno strukturisani upitnici za sagledavanja sanitarno-higijenskog stanja u naselju i pojedinim domaćinstvima i analizirana je voda za piće u obimu osnovne fizičko-hemijske analize. Ukupno je analizirano 120 domaćinstava u 38 naselja u kojima živi pretežno RE populacija. Struktura naselja je različita, a evidentno je da postoje naselja sa dosta izraženim problemima prije svega u pogledu sanitacije i odlaganja otpada. Tokom obilaska smo naišli na 2 naselja koji nemaju ni vodu za piće ni struju. Postoje i dalje domaćinstva koja nemaju vodu uvedenu u kuću, kupatilo i sanitarni prostor. Evidentna je velika gustina smještaja po objektima, a jedan dio objekata nezadovoljava elementarne uslove za stanovanje. Čistoća javnih površina u naseljima je često upitna, zavisi od ponašanja samih građana, njihove odgovornosti i brige, ali i aktivnosti lokalnih komunalnih preduzeća.
Za unaprjeđenje stanja je neophodna dosljedna primjena pozitivnih propisa i preporuka, uključivanje šire zajednice, kao i zdravstveno prosvjećivanje.
