Dr Senad Begić
Institut za javno zdravlje
HIV u Crnoj Gori – „30 godina poslije“
Program za HIV u Crnoj Gori je uveden još 1985. godine, kao dio zajedničkog programa SFRJ – četiri godine prije nego što je u našoj zemlji registrovan prvi slučaj HIV infekcije. Čak je i tada prepoznata volja da se problem HIV-a rješava na multisektorski način što je i usađeno u sve naknadne strategije a posebno 2001. godine, kada je pod okriljem tadašnjeg Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja, formirana Nacionalna komisija za AIDS sa ciljem da koordiniše nacionalni odgovor na HIV.
Aktivnosti sprovođene sa ciljem da se zaustavi epidemija HIV-a su značajno ubrzane podrškom koja je dobijena od strane Globalnog fonda za borbu protiv AIDS-a, tuberkuloze i malarije 2005. godine od kada su razvijene tri strategije za borbu protiv AIDS-a (za period 2005-2009, 2010-2014 i 2015-2020) koje su predstavljale dobar osnov za prevenciju HIV-a, sa posebnim fokusom na populacije koje su pod povećanim rizikom od ove infekcije, kao i obezbjeđivanje sigurne krvi, unapređenje dijagnostike, liječenja i njege osoba inficiranih HIV-om.
Cilj Nacionalne strategije je „Crna Gora zemlja sa niskom stopom rasta HIV infekcije i univerzalnim multisektorskim pristupom prevenciji, liječenju i podršci osobama koje žive sa HIV-om“.
Nacionalni odgovor na HIV je multisektorski, multidisciplinaran i podrazumijeva veliki broj aktivnosti koje uključuju edukaciju, savjetovanje i testiranje na HIV, savjetovanje i testiranje trudnica, obezbjeđivanje sigurne krvi, prevenciju u zdravstvenim ustanovama, pravilno odlaganje medicinskog otpada, terapiju, obezbjeđivanje postekspozicione profilakse, omogućavanje preekspozicione profilakse, sprovođenje programa smanjenja štete, smanjenje stigme i diskriminacije, stvaranje podržavajućeg okruženja, promociju upotrebe kondoma i dr.
Prvi slučaj AIDS-a u Crnoj Gori je registrovan 1989. godine i od tada do kraja 2018. godine, registrovano je ukupno 277 osoba inficiranih HIV-om. Skoro polovina registrovanih (49%) je u momentu otkrivanja infekcije bila u stadijumu razvijene bolesti (AIDS-a). U istom periodu 56 osoba je umrlo od AIDS-a.
Najveći broj HIV infekcija (78%) dijagnostikuje se u uzrastu 20-39 godina, a značajno veći broj inficiranih su muškog pola. Najveći broj je registrovan u Podgorici i primorskoj regiji. Najčešći put prenosa infekcije (88% slučajeva) je preko nezaštićenog seksualnog odnosa. Prenos putem krvi, kao i prenos sa majke na dijete je i dalje veoma rijedak u našoj sredini.
Na kraju 2018. godine sa HIV-om je živjela 221 osoba (196 muškaraca i 25 žena), što čini da je registrovana prevalencija ove infekcije u Crnoj Gori 0,03%. Međutim, korišćenjem metodologije preporučene od strane UNAIDS, procjenjuje se da u našoj zemlji sa HIV-om živi oko 400 osoba, pa prevalencija HIV infekcije u odrasloj populaciji (populacija uzrasta 15-49 godina) iznosi oko 0,1%.
Obilježavanje 1. decembra i Evropske nedjelje testiranja na HIV i hepatitise (2019)
Institut za javno zdravlje Crne Gore se, i ove godine, pridružio organizacijama, institucijama i ključnim liderima širom Evrope i svijeta u obilježavanju „Evropske nedjelje testiranja na HIV i hepatitise“ i 1. decembra – dana borbe protiv AIDS-a.
Evropska nedjelja testiranja je podržana od strane velikog broja međunarodnih organizacija (UNAIDS, European AIDS Clinical Society, AIDS Action Europe, European Liver Patients Association, World Hepatitis Aliance i druge), a u akciji je učestvovalo nekoliko stotina organizacija iz većine zemalja evropskog regiona u periodu od 22. do 29. novembra 2019. godine. Tema ovogodišnje akcije bila je „Testiraj. Liječi. Zaštiti“, kojom se ukazuje na značaj testiranja i ranog otkrivanja HIV, hepatitis B i hepatitis C infekcije. Cilj akcije je, osim podizanja svijesti o značaju testiranja i liječenja, i isticanje značaja integrisanog pristupa testiranju na sve navedene bolesti istovremeno.
U cilju obilježavanja “Evropske nedjelje testiranja”, Institut je sproveo akciju besplatnog savjetovanja i testiranja na HIV i hepatitise u prostorijama Savjetovališta za dobrovoljno i povjerljivo savjetovanje i testiranje na HIV u periodu od 08h do 20h tokom cijele nedjelje. U saradnji sa nevladinim organizacijama koje učestvuju u radu Nacionalne komisije za AIDS, organizovane su akcije terenskog testiranja u teško dostupnim populacijama.
Cilj obilježavanja 1. decembra – Dana borbe protiv AIDS-a je podizanje svijesti o HIV infekciji, ukazivanje na postignute rezultate u prevenciji i liječenju ove infekcije, pružanje podrške inficiranim osobama i odavanje pošte preminulima. Ovogodišnja kampanja isticala je ulogu zajednice u obezbjeđivanju pristupa preventivnim servisima, kao i nediskriminatornom i neosuđujućem pristupu terapiji, njezi i podršci osobama pogođenim HIV-om.
Institut za javno zdravlje je povodom obilježavanja ovog datuma sproveo akciju dobrovoljnog i povjerljivog savjetovanja i testiranja na HIV u prostorijama Savjetovališta za HIV, kao i terensko testiranje teško dostupnih populacija. Predstavnici Instituta, zajedno sa studentima Medicinskog fakulteta održali su niz zdravstveno-vaspitnih interaktivnih predavanja u srednjim školama u Podgorici. Osim toga, u holu Tehničkog fakulteta i u šoping mallu Delta City organizovana je akcija podjele prigodnog edukativnog materijala – lifleta i book-markova sa značajnim informacijama o mjerama prevencije HIV/AIDS-a, načinima prenošenja i zaštiti od dobijanja ove zarazne bolesti.
Razlika između HIV-a i AIDS-a
HIV infekcija je za sada neizlječiva bolest i predstavlja infekciju virusom humane imunodeficijencije. To je hronični progresivni proces koji nastaje ulaskom HIV-a u organizam i traje sve do smrti inficirane osobe. Tokom vremena dolazi do postupnog uništavanja imunološkog sistema i pojave različitih bolesti.
HIV infekcija prolazi kroz stadijume: akutna HIV infekcija (obično prolazi sa blagim simptomima ili bez simptoma; neki od simptoma su temperatura, povećanje limfnih čvorova, bol u grlu, osip, bolovi u mišićima i zglobovima; ovi simptomi nestaju i bez liječenja); zatim slijedi dug latentni period i na kraju dolazi do sloma imunskog sistema i pojave različitih oportunističkih infekcija i tumora. AIDS je posljednji, simptomatski, najteži stadijum HIV infekcije. Od trenutka infekcije HIV-om pa do razvoja AIDS-a često prođe dugi niz godina, najčešće od 7 do 10 (ukoliko se osoba ne liječi). Za ovo vrijeme osobe koje imaju HIV infekciju su infektivne i mogu da prenesu virus drugim osobama putem nezaštićenog seksualnog odnosa, putem krvi i u slučaju trudnoće na svoje potomstvo.
Osoba inficirana HIV-om obično se ne osjeća bolesnom i godinama nema simptome.
Jedini način da se utvrdi postojanje HIV infekcije je testiranje na HIV, pa se testiranje preporučuje svima koji su bili u riziku od ove infekcije. Virus HIV se prenosi nezaštićenim seksualnim odnosom sa inficiranom osobom, kontaktom sa inficiranom krvlju i sa inficirane majke na dijete tokom trudnoće, porođaja i dojenja. Rizik za prenos HIV-a povećava se stupanjem u rizične seksualne odnose (sa nepoznatim osobama, pod dejstvom alkohola i droga, mijenjanjem više seksualnih partnera/partnerki, nekorištenjem kondoma) kao i upotrebom nesterilnog pribora za injektiranje droga. HIV se ne prenosi uobičajenim socijalnim kontaktom, rukovanjem, zagrljajem, poljupcem, kašljanjem i kijanjem, boravkom u istoj prostorij, korišćenjem zajedničkih predmeta za rad. Ne prenosi se preko hrane koju je spremila inficiraa osoba, preko javnih bazena i toaleta kao ni ubodom komarca.
Terapija i liječenje HIV infekcije
U Crnoj Gori postoje adekvatni ljekovi za pacijente koji su inficirani HIV-om. To su ljekovi iz grupe antiretrovirusnih ljekova najnovije generacije. Terapijski protokol koji se koristi u Crnoj Gori u skladu je sa preporukama koje izdaje „European AIDS Clinical Society“ (EACS) i u našoj zemlji su dostupne pojedine fiksne kombinacije antiretrovirusnih ljekova.
Ova vrsta ljekova ne ubija virus, ali sprječava razmnožavanje virusa remeteći njegov normalni životni ciklus. Da bi ljekovi ispunili svoju svrhu, vrlo je važno da postoji terapijska pismenost kod pacijenata kako bi se ovi lijekovi koristili redovno i ispravno. Jedino se na ovaj način postiže terapijska uspješnost koja dovodi do nestanka virusnih kopija u krvi i tjelesnim tečnostima što osobu koja živi sa HIV infekcijom čini neinfektivnom (nezaraznom) po okolinu tj. ne postoji mogućnost da se HIV prenese na druge neinficirane osobe. Ako osoba sa HIV infekcijom koristi antiretrovirusne lijekove redovno i na ispravan način kako su propisani, ona tada ne može da prenese HIV drugoj osobi.
Dakle, upotrebom ljekova poboljšava se kvalitet života inficirane osobe, produžuje se očekivano trajanje života inficiranog i smanjuje se mogućnost prenosa infekcije na neinficirane osobe.
Bez liječenja, ljudi oboljeli od AIDS-a obično su preživljavali oko 3 godine. Iako je liječenje mnogo teže i kompleksnije ukoliko se započinje sa antiretrovirusnom terapijom kada osoba već ima teško oštećen imunski sistem, savremenim ljekovima je i kod takvih osoba moguće uspostaviti dobar terapijski odgovor. U našoj zemlji, od posljedica AIDS-a umiru uglavnom osobe koje se nikada nijesu liječile ili koje su otkrile infekciju u terminalnom stadijumu. Sa HIV infekcijom se danas ne samo živi, već i stari.
Značaj testiranja na HIV
Naučni dokazi nedvosmisleno ukazuju na dobrobiti testiranja i ranog utvrđivanja HIV statusa. Procjenjuje se da u evropskom regionu sa HIV-om živi 1,2 miliona ljudi i da bar jedna od četiri inficirane osobe ne zna svoj HIV status. Skoro 50% osoba inficiranih HIV-om svoju dijagnozu sazna kasno.
Osobe koje HIV rano dijagnostikuju imaju veću vjerovatnoću da će dobro reagovati na liječenje i mogu imati dug i kvalitetan život. Očekivana dužina života osoba kod kojih se HIV-pozitivnost ranije ustanovi i ranije započnu sa liječenjem je ista kao i očekivana dužina života osoba koje nisu inficirane HIV-om.
Rana dijagnoza i liječenje smanjuje vjerovatnoću transmijsije (prenošenja) infekcije na druge osobe.
Koinfekcije virusima HIV, hepatitis B i hepatitis C su uobičajene jer se virusi prenose na isti način, pa je poželjno osobi kojoj se preporučuje testiranje na HIV istovremeno i preporučiti testiranje na hepatitise.
Značaj testiranja na virusne hepatitise
Procjenjuje se da u evropskom regionu 13,3 miliona ljudi živi sa hepatitisom B i 15 miliona sa hepatitisom C, što čini oko 2% opšte populacije. Preko 120 000 osoba godišnje umre usled infekcije hepatitisom B i hepatitisom C.
Kod onih kod kojih se kasno dijagnostikuje hepatitis B ili hepatitis C veća je vjerovatnoća razvoja oštećenja jetre, ciroze jetre i hepatocelularnog karcinoma; najčešći uzrok ciroze jetre i karcinoma jetre su infekcije virusima hepatitisa B i hepatitisa C.
Socijalna podrška inficiranim osobama
Važni elementi za održavanje dobrog kvaliteta života osoba sa HIV-om je, osim dostupnosti savremene terapije, i podrška porodice i zajednice.
U Savjetovalištu za HIV Instituta za javno zdravlje, osim savjetovanja i testiranja na HIV, obavlja se i takozvana pozitivna prevencija, što u najkraćem podrazumijeva osnaživanje pojedinca da preuzme brigu o sopstvenom zdravlju, da zaštiti sebe i druge i stvori preduslove za kvalitetan i produktivan život.
U okviru nevladinog sektora su, u skladu sa nacionalnim strateškim dokumentima, uspostavljeni programi prevencije i smanjenja štete namijenjeni osobama u povećanom riziku od HIV-a. Takođe, uspostavljen je rad vaninstitucionalnog savjetovališta za ljude koji žive sa HIV-om koje obezbjeđuje prvenstveno individualnu i grupnu psihološku podršku, zatim socijalnu podršku za inficirane, ali i njihove partnere/ke i članove porodice i sprovodi aktivnosti na povećanju terapijske pismenosti inficiranih osoba.
Ključne poruke za opštu populaciju:
Bolje je saznati svoj HIV / hepatitis status što ranije, jer rano započinjanje liječenja može poboljšati kvalitet života i produžiti očekivano trajanje života, a kod infekcije hepatitisom C može dovesti i do izliječenja.
Oko 95% osoba prihvata da se testira na HIV / hepatitis ukoliko testiranje ponudi ljekar.
Prilikom testiranja na HIV / hepatitis, zdravstveni radnici poštuju etički kodeks koji sačinjavaju: pristanak na testiranje, povjerljivost, korektno savjetovanje uz saopštavanje rezultata testa i upućivanje na liječenje uz promociju zaštite ljudskih prava osoba koje su inficirane HIV-om i hepatitisom.
Dodajte komentar