Pod pojmom kontracepcija podrazumijeva se skup sredstava, ljekova, metoda i intervencija koji ograničavaju plodnost djelujući na jajnu ćeliju, spermatozoide, sprečavanje njihovog spajanja, motilitet jajovoda, kao i na sam proces implantiranja jajne ćelije u zid materice.
Na tržištu je prisutan veliki broj različitih kontraceptivnih sredstava. Bitno je naglasiti da (još uvijek) ne postoji idealno kontraceptivno sredstvo koje bi zadovoljilo sve kriterijume, kao što su potpuna efikasnost, ekonomska prihvatljivost, neškodljivost za korisnika, jednostavnost upotrebe, neometanje od potpunog seksualnog ugođaja i drugo. Međutim, raspoloživa sredstva su zadovoljavajuća u pogledu ispunjavanja velike većine ovih zahtjeva. U donošenju odluke o izboru sredstva, pored ovih kriterijuma kako za individuu tako i za ljekara, bitna je pojava mogućih sporednih efekata pri njegovom korišćenju.
Aktuelna kontraceptivna sredstva i metode se mogu podijeliti na:
– prirodne, odnosno bihejviorističke metode
– mehanička kontracepcija
– hemijska kontracepcija
– hormonska kontracepcija
– intrauterina kontracepcija
– postkoitalna kontracepcija
– sterilizacija.
Prirodne metode kontracepcije – metod prekinutog snošaja, kao i metode za izračunavanje tzv ”sigurnih dana”- kalendar metoda (matematičko izračunavanje i izbjegavanje perioda ovulacije poznavajući prethodno trajanje menstrualnih ciklusa u najmanje šestomjesečnom periodu), Bilingsova (mjerenje kvaliteta cervikalne sluzi) i temperaturna metoda (izračunavanje bazalne temperature) temelje se na poznavanju osnovnih prirodnih procesa reprodukcije. Smatraju se nedovoljno pouzdanim metodama, naročito za parove sa slabijom samokontrolom i osobe sa neredovnim menstrualnim ciklusima.
Mehanička kontracepcija – najčešća sredstva su kondom za muškarce, dijafragma, cervikalne kape i kondom za žene. Muški kondom – vrećica koja izgledom prati konture muškog polnog organa, izrađena od specijalne tanke gume (lateksa), predstavlja jedno od najčešće korišćenih sredstava i naročito je podesan zbog mogućnosti zaštite i od polno prenosivih bolesti. Često su premazani spermicidnim sredstvom. Moguće su alergijske reakcije na lateks i/ili spermicid.
Dijafragma – mehaničko sredstvo za žene, koje se sastoji od elastičnog prstena preko kojeg je postavljena tanka guma u obliku kupole. Postavlja se u vaginu najkasnije 6 sati prije polnog odnosa. Pravilno postavljena dijeli vaginu na gornji dio u kojem je dijafragmom prekriven grlić materice, i na donji dio u kojem dolazi do ejakulacije. Nakon šest do osam sati od polnog odnosa dijafragma se odstrani i ispere makom vodom i sapunom i pripremi za sljedeću upotrebu. Takođe su poznate alergijske reakcije na materijal dijafragme.
Cervikalne kape – mehaničko sredstvo za žene izrađeno od plastike, metala ili gume, oblika sličnog dijafragmi, koje se aplikuje na grlić materice i prekriva ga. Pravilno postavljen može se koristiti i do 2- 3 dana. Zahtijeva dobru obučenost i motivaciju za korišćenje. Nije našla širu primjenu u populaciji.
Ženski kondom – sredstvo novijeg datuma. Može se aplikovati vaginalno prije odnosa ili penisom na početku odnosa. Oblika je gumene vrećice sa dva elastična gumena prstena na krajevima, od kojih se jedan postavi unutar vagine a spoljni ostane izvan vagine.
Hemijska kontracepcija – hemijske supstance u obliku krema, želea, supozitorija, tableta, pasti koje se aplikuju vaginalno. Djeluju na dva načina: aktivnom supstancom Nonoxynol 9 i Actoxynol 3; izazivaju uništenje i/ili imobilizaciju spermatozoida. Takođe gušći sadržaj hemijskog sredstva predstavlja mehaničku barijeru za dalji proboj spermatozoida. Smatraju se nedovoljno pouzdanim sredstvima i najčešće se koriste u kombinaciji sa drugom metodom kontracepcije.
Hormonska kontracepcija – predstavlja jedan od najpopularnijih vidova kontracepcije, najčešće u vidu oralnih kontraceptivnih tableta. Hormonska kontracepcija sa dugotrajnim djelovanjem u vidu injekcija, potkožnih implantata, vaginalnih prstenova se rijetko koriste. Oralna kontracepcija se može podijeliti na dvije glavne kategorije: 1. Kombinovana oralna kontracepcija kod koje se u jednoj tableti nalaze oba steroida, estrogen i progesteron. Sa korišćenjem se počinje prvog dana menstrualnog ciklusa i traje 3 nedjelje sa pauzom od nedjelju dana izmedju ponovnih uzimanja; 2. Oralna kontraceptivna pilula u kojoj se nalazi samo progesteron u maloj dozi zahtijeva svakodnevnu konzumaciju bez pauza između ciklusa. Najčešće upotrebljavani estrogeni u kontraceptivnoj piluli jesu mestranol i etinil estradiol, dok od progestagena su najčešći derivati 19-nortestostreona.
Mehanizam djelovanja oralnih kontraceptiva se objašnjava opštim djelovanjem estrogena i progestagena na organizam, prvenstveno na hipotalamus i hipofizu, pri čemu dolazi do sniženih nivoa gonadotropina koji nisu dovoljni za stimulaciju folikula ovarijuma. Krajnji rezultat je izostanak ovulacije. Oralni kontraceptivi mogu u izuzetnim slučajevima izazvati komplikacije tipa venske tromboembolije, hipertenzije, ishemijske bolesti srca, cerebrovaskularnih bolesti, poremećaja metabolizma lipoproteina i drugo, stoga je obavezan prethodni ljekarski pregled i stručan savjet u pogledu izbora oralnog kontracepiva.
