Svako razmišljanje o mržnji nužno je opterećeno bremenom nepotpunosti i pristrasnosti. Naime, bilo kakvo pristupanje ovoj problematici iz određenog ugla posmatranja (psihološkog, psihopatološkog, sociološkog, antropološko-kulturološkog, političkog, metafizičko-religijskog), po sili inercije, vodi uopštavanju kojim se odražava samo jedan segment stvarnosti, a nikako čitava realnost, u svoj njenoj složenosti. Iz tog će se razloga dalje razmatranje baviti samo izvjesnim elementnima pojave, u mjeri u kojoj to ova prilika dopušta.
Još pri pokušaju određenja samog pojma, opredijelila sam se za shvatanje koje potencira biološku i psihosocijalnu svrsishodnost ljudske agresivnosti. Sve se češće, u radovima mnogih autora, nalazi stav da svaka agresija nužno ne mora imati destruktivno značenje (Milenković, S., 1993). Naprotiv: „Na agresiju u spoljnoj sredini subjekat odgovara sopstvenom benignom agresijom. Zavisno od stepena tolerancije agresivnih pulzija subjekta i mogućnosti njihove kontrole, agresija se usmerava, ona štiti, ona ga jača i uklapa u socijum, dajući istovremeno energiju da se živi i preživi taj stalni kompetitivni odnos među ljudima […] U borbi za identitet agresija je varijacija Ego funkcije, povezana sa samopotvrđivanjem, Selfaktualizacijom kroz inicijativu.” (Vukov, M., 1979). Prihvatimo li ovo, onda imamo razloga da vjerujemo da je agresivnost nezaobilazni dio psihodinamike svake, a ne samo devijantne ličnosti, i da se bez nje teško može zamisliti proces personalizacije i individualizacije. Pa ipak, time nismo još dotakli pitanje porijekla ogromnog destruktivnog potencijala u čovjeku, koji uporno izmiče svakoj svrsishodnosti, kako sa aspekta pojedinca, tako i u kolektivnom smislu. Da bismo to, u pojednostavljenoj formi, učinili, smatraćemo patološku mržnju (prema drugom ili sebi) devijantnim oblikom zdrave, adaptibilne agresivnosti.
Šta je, zapravo, mržnja? Prema Kreču i Kračfildu (1980), mržnja, kao uostalom i ljubav, podrazumijeva dvije karakteristike: jednu trajnu dispoziciju i intenzivno emocionalno stanje koje se periodično izaziva. Suština ove emocije jeste težnja za uništenjem objekta mržnje. Prema tome, da bi se uopšte mrzjelo, neophodno je prisustvo omrznute osobe ili predmeta. I dok u slučaju antipatije imamo jednostavno osjećanje nenaklonosti, averzije ili odvratnosti prema nekom predmetu (osobi), što vodi reakciji izbjegavanja, mržnja se karakteriše aktivnim pristupanjem objektu mržnje, sa namjerom njegove djelimične ili potpune destrukcije. Mnogi teoretičari vjeruju da se najintenzivnije mrze psihološki slične osobe. Ono što nam ne dotiče lični domen, teško da ikada može postati metom naših destruktivnih osjećanja. Mrzjeti možemo i sami sebe, i to onda kada shvatimo da razlozi personalnog neuspjeha leže u sopstvenim nedostacima, tj. kada smo sami sebi postali prijetnja u odnosu na domen vlastitosti. U tom slučaju, možemo se, jednostavno, gnušati sebe (samoprezir), ali i autodestruktivno odreagovati, kažnjavajući se mentalno ili fizički, sve do suicida.
Različiti su pojavni oblici mržnje. Pejović (1993) govori o autopersonalnoj, interpersonalnoj, partnerskoj ili bračnoj, intraporodičnoj, interporodičnoj, intragrupnoj, nacionalističkoj, međupartnerskoj, rasnoj i religijskoj (vjerskoj) mržnji. Važno je istaknuti, međutim, da u svakom od ovih slučajeva, mržnja psihički (psihotično ili psihopatski) i moralno izmijenjene ličnosti ne samo kvantitativno, već i kvalitativno, odstupa od pretežno reaktivne mržnje duševno normalnog i etički izgrađenog čovjeka. Naime, patološka mržnja je često za većinu nerazumljiva, sumanuta, ostrašćena, bizarna, maliciozna i pretjerana. Ona je u funkciji očuvanja jednog patološki uspostavljenog ekvilibrijuma između pojedinca i njegovog okruženja. Za razliku od mržnje normalnih i moralnih, ona nema samo reaktivni karakter, tj. ne zadovoljava se odbranom ličnog domena, već je, po pravilu, autonomna i nekontrolisana, ili loše kontrolisana. Njena je funkcionalnost samo prividna, jer ovakvo osjećanje, prije ili kasnije, dovodi do sloma adaptacionih mehanizama (psihičkih i socijalnih), pa su njene posljedice gotovo uvijek negativne, kako za pojedinca, tako i za sredinu u kojoj ovaj djeluje. Specifičnosti psihodinamike mržnje u paranoidnim procesima, (Ignjatović, M., 1993; Vukov, M., 1979), shizofrenije (Jašović-Gašić, M., Kunovac, J., Kuzmanović, V., 1993), depresiji (Bogićević, Đ., 1979), poremećajima ličnosti (Lečić-Toševski, D., Stojanović, D., 1993), psihosomatskim oboljenjima (Adamović, V., 1979), seksualnim poremećajima (Rakić, Z., 1979), porodičnim relacijama (Jovanović, A., 1993 ), kriznim stanjima (Cvetković, M., Baković, T., Radaković, J., 1993), posttraumatskom stres poremećaju (Đurđić, S., 1993), adolescenciji (Kastratović, Ž., 1993), i transferu u dinamskoj psihoterapiji (Despotović, T., Žilić, M., 1993; Jerotić, V., 1979; Popović, M., 1979), našle su svoje mjesto i u radovima autora beogradske psihijatrijske škole.
O samom porijeklu mržnje postoje mnoge teorije. Prema jednoj od njih (Janet, P., 1968), mržnja proizilazi iz osjećaja tjeskobe vezanog za suočavanje sa neuspjehom po pitanju izvršavanja neke društvene radnje. Mržnju
upućujemo svakome za koga procijenimo da nas ograničava ili ometa u obavljanju nekog za nas značajnog društvenog postupka. Ukoliko sebi pripišemo krivicu za to, mržnja će imati autodestruktivni karakter. Poput drugih osjećanja, mržnja kod čovjeka ima, dakle, funkciju regulisanja društvenog ponašanja. Međutim, samu emociju mržnje ne možemo razumjeti bez ideacionog okvira, zahvaljujući kome se ovo osjećanje, u ljudskoj kulturi, iskazuje u bezbroj pojavnih oblika. S tim u vezi, ne možemo a da se ne složimo sa Beckom (1979) da su za to odgovorni subjektivnost u procjeni „pravednosti” ataka na lični domen, kao i definisanje samog domena. Bez razumijevanja specifičnosti odgovarajućih kognitivnih obrazaca subjekta ne mogu se razumjeti emocionalno-nagonski i ponašajni mehanizmi kojima se iskazuje mržnja. Upravo zbog nedostatka ideacionog okvira, životinje su neuporedivo stereotipnije od čovjeka u domenu ispoljavanja agresije, i njihova se agresivnost može u potpunosti objasniti biologijom vrste. Kontrola ljudske mržnje i agresije, takođe je pod uplivom kognitivnih mehanizama, što je još jedna differenti a specifica u odnosu na animalni svijet. Funkcionalni karakter mržnje i agresije čovjeka ogleda se upravo u tome što ove u normalnim okolnostima nisu perzistentne, niti nesrazmjerne povodu. Patologija mržnje leži u poremećaju kognitivnih mehanizama kontrole ovih emocija. U najtežim slučajevima, posljedice ovoga nose obilježja destrukcije, kako za pojedinca, tako i za njegovo okruženje. Analiza narcisoidnog karaktera (Rašković, J., 1979) implicira šire socijalne i političke konsekvence jedne ovakve pojave. U ovom slučaju, doživljavanje sebe u prekomjernoj ocjeni vlastite ličnosti (hipertrofija ličnog domena) uslovljava potrebu za stalnim podsticajima od strane drugih, a kada ovi izostanu, narcistička povreda selfa promoviše mržnju prema svima koji su se usudili da Narcisu ospore gratiikaciju koja mu, po prirodi pogrešne predstave o sebi, pripada. „Naduvavanje” ličnog domena, „polaganje prava” na valorizaciju nepostojećih osobina selfa od strane okoline i tumačenje izostanka očekivanog kao tendenciozne uskraćenosti i ataka na vlastitost, tipične su kognitivne greške koje pokreću nekontrolisanu mržnju. Udružena sa sredstvima moći, ona često može ići čak do potpune fizičke ili psihosocijalne destrukcije neistomišljenika (u kategorijama dihotomnog rezonovanja radi se o neprijateljima i izdajnicima). Postoji li bolji medijum od totalitarnih i nedemokratskih društava za njegovanje i afirmaciju ovako moralno devijantnih ličnosti, koje su, nažalost, često u prilici da sudbine drugih ljudi uzmu u svoje ruke?
Dodajte komentar