Selman Repišti, magistar psihologije
Statističar i istraživač u oblasti mentalnog zdravlja
Klinički centar Crne Gore
Na mali mozak (cerebellum) otpada nekih 10% ukupne zapremine mozga, s druge strane, on sadrži više od 50% nervnih ćelija mozga. Odavno je poznato da ova moždana struktura omogućava održavanje ravnoteže, obezbjeđuje koordinaciju pokreta i reguliše finu motoriku, podešavajući brzinu i tačnost izvođenja pokreta. Pobrojane funkcije povezuju se sa motornim učenjem i kontrolom, što je u tijesnoj vezi sa proceduralnom memorijom, odnosno implicitnim učenjem i pamćenjem u kontekstu uvježbavanja izvođenja neke aktivnosti, poput vožnje bicikla ili sviranja nekog instrumenta.
Međutim, u posljednje vrijeme se sve više raspravlja o ulozi malog mozga u modulaciji i regulaciji kognitivnih (spoznajnih) funkcija i emocionalnog života. Nekada su kognitivno-afektivne funkcije pripisivane isključivo strukturama i dijelovima velikog mozga (telencephalona), prvenstveno prefrontalnom korteksu (PFC-u) u slučaju kognitivnih, odnosno egzekutivnih (izvršnih) funkcija i primarno limbičkim strukturama kao centrima afektivnih funkcija.
Ovakav redukcionizam i stajalište o ekskluzivnom lokalizacionizmu viših funkcija pobijen je otkrićem karakteristične grupe simptoma kod osoba sa deficitom, disfunkcijom ili lezijom malog mozga. Riječ je o tzv. Schmahmann-ovom (Šmahmanovom) sindromu, odnosno cerebelarnom kognitivno-afektivnom sindromu (engl. Cerebellar cognitive affective syndrome – CCAS). Navedeni sindrom okarakterisan je deficitima u području:
- izvršnih funkcija (radna memorija, planiranje i nadgledanje mentalnih aktivnosti prilikom izvođenja različitih zadataka, mogućnost usvajanja drugog seta pravila prilikom prelaska na rješavanje zadatka koji zahtijeva drugačiji pristup i strategije izrade),
- prostorne kognicije (uočavanje prostornih relacija između različitih objekata, snalaženje na mapi ili u nekom nepoznatom prostoru),
- jezičkih funkcija (prvenstveno verbalne fluentnosti, koja dolazi do izražaja u vremenski ograničenom izvođenju zadataka u kojima ispitanik treba da se prisjeti što više riječi koje počinju nekim zadatim slovom) i
- emocionalne regulacije.
Postojanje CCAS-a potvrđeno je primjenom strukturalnim i funkcionalnim tehnikama slikovnog prikazivanja mozga (neuroimaging tehnike), rezultatima neuropsiholoških testova i tokom neuroloških pregleda. Time je, dakle, potvrđeno da mali mozak ostvaruje više važnih funkcija i u sferama: mišljenja, verbalne ekspresije, emocionalnosti i ponašanja. Takođe, pretpostavlja se da mali mozak ostvaruje modulatorsku funkciju na neuralne krugove koji povezuju frontalni (prednji), temporalni (sljepoočni) i parijetalni (tjemeni) korteks (tj. koru velikog mozga), kao i limbički sistem.
Nadalje, rezultati dva istraživačka rada objavljena prošle godine u renomiranim naučnim žurnalima Schizophrenia Bulletin i npj Schizophrenia, sugerišu da se kod osoba sa dijagnozom iz shizofrenog spektra poremećaja uočava neadekvatna, odnosno narušena povezanost struktura malog mozga sa dijelovima velikog mozga. Takođe, kognitivne poteškoće ovih osoba preklapaju se sa onima u okviru CCAS-a. Rad objavljen u žurnalu The Cerebellum (takođe iz 2021. godine) rezultirao je nalazom o hiperkonektivnosti (pretjeranoj povezanosti) nekih dubokih jezgara malog mozga i određenih dijelova moždane kore kod adolescenata sa visokim nivoom anksioznosti (zabrinutosti, tjeskobe). Ovaj nalaz dodatno potvrđuje ulogu malog mozga u regulaciji emocija, odnosno, psihopatologiji.
Recentnija istraživanja rezultirala su i boljim razumijevanjem neuropatološke pozadine poremećaja pokreta, naročito različitih vrsta tremora. Tako su u jednoj studiji objavljenoj 2020. godine u žurnalu Movement disorders otkrivene drugačije strukturalne promjene malog mozga, u zavisnosti od toga da li je riječ o esencijalnom tremoru ili tremoru koji se javlja u okviru Parkinsonove bolesti.
Funkcije malog mozga i povezanost njegovih struktura sa drugim dijelovima mozga zasigurno će (p)ostati polje interesovanja mnogih istraživača u području neuronauka. Takođe, ne treba zanemariti ni mogućnosti primjene novih otkrića u kliničkoj praksi neuropsihologa, neurologa i psihijatara. Jedan od modusa adaptacije naučnih saznanja potrebama kliničkog konteksta jeste osmišljavanje, dizajniranje i validiranje instrumenata za procjenu različitih sindroma i poremećaja. U ove instrumente spadaju, primjerice, skale procjene tipa Skale neuropsihijatrijske procjene cerebelluma ili recimo Skale cerebelarnog kognitivno-afektivnog sindroma (CCAS skala). Kliničari, s druge strane, mogu redovnim praćenjem stanja osobe sa disfunkcijom malog mozga, pružiti vrijedna zapažanja i informacije istraživačima-neuronaučnicima, što potonjima može poslužiti kao polazna tačka za postavljanje novih hipoteza i generisanje ideja o predmetu istraživanja budućih studija u ovom području.
