U nauci, 2023. godinu obilježio je nastavak razvoja tehnologija dubokog učenja, jezičkih modela i vještačke inteligencije, ali i prvi pokušaji regulacije ove tehnologije. Javnost je mnogo govorila i o ljekovima za pretilost poput Ozempic i Wegovy. Naučnici su detektovali sitna mreškanja u svemiru izazvana gravitacionim talasima.
Časopis Science koji izdaje Američko društvo za napredak u nauci (AAAS) je prozvao razvoj agonista glukagonu sličnog peptida-1 (GLP-1) – i otkriće ovih ljekova kao naučni proboj ove godine. Ovi ljekovi se danas koriste kao ljekovi za dijabetes tip 2 i za pretilost. Najpoznatiji ljekovi iz ove grupe su Ozempic, Wegovy i Mounjaro.
Pretilost predstavlja globalni zdravlje. Iako uzroci pretilosti obuhvataju različite genetičke, fiziološke, okolišne i socijalne faktore, rizici od medicinskih problema povezanih s pretilošću mogu biti ozbiljni i uključuju bolesti srca, dijabetes, artritis, bolesti jetre i određene vrste karcinoma.
Za mnoge ljude, ovo stanje može imati ogroman uticaj na mentalno blagostanje zbog oštrih socijalnih stigmi povezanih s prekomjernom težinom. Prema procjenama Svjetske zdravstvene organizacije, oko 13% globalne populacije je pretilo. I zaista, kada se uračunaju zdravstveni rizici povezani s pretilošću, postoji potreba za smanjenjem ovog rizika.
No postoji i druga strana medalje: ovi ljekovi regulišu dijabetes 2 i pretilost samo dok se koriste. I to nije sve – NovoNordisk, proizvođać ljekva Ozempic i Wegovy platio je najmanje 25,8 miliona dolara američkim medicinskim stručnjacima tokom deset godina na osnovu naknada i troškova vezanih za svoje ljekove za mršavljenje, pokazala je analiza Reutersa. Ta sredstva su bila usmjerena na elitnu grupu specijalista za pretilost koji zagovaraju primjenu njihovih moćnih i skupih ljekova kod desetina miliona Amerikanaca.
Ove godine američka FDA je dala i puno odobrenja za lijek lecenemab, koji se prodaje pod imenom Leqembi, a koji je monoklonska terapija protiv beta-amiloidnog plaka karakterističnog za Alzheimerovu bolest. Poređeno s placebom, lijek usporava gubitak kognitivnih funkcija za 27% u 18-mjesečnom ispitivanju.
Iako istraživači, doktori i pacijenti oboljeli od Alzheimerove bolesti slave ovaj uspjeh, priča ima i tamnu stranu: rizik od oticanja mozga i krvarenja u mozgu izazvanog tretmanima, koji u rijetkim slučajevima može biti smrtonosan. Stoga su postojale kritike upućene na odobrenje ovog lijeka, za koji još nije jasno da li je usporavanje kognitivnog propadanja kod pacijenata veći benefit od rizika nuspojava.
Po prvi put u svijetu, regulator za ljekove Ujedinjenog Kraljevstva odobrio je sredinom novembra 2023. jednu CRISPR terapiju za uređivanje gena nazvanu Casgevy. Ona tretira anemiju srpastih ćelija i beta-talasemiju, stanja krvi uzrokovana neispravnim verzijama gena koji kodiraju protein hemoglobin koji prenosi kiseonik.
Terapija radi tako što potstiče stvaranje fetalnog hemoglobina, koji bolje vezuje kiseonik, i na taj način poništava ili umanjuje djelovanje mutacija koje izazivaju srpastu anemiju i beta talasemiju. Terapija se temelji na CRISPR tehnologiji koja može izrezivati djelove genoma.
Nobelova nagrada za fiziologiju ili medicinu su podijelili Katalin Karikó i Drew Weissman za ključna poboljšanja tehnologije koja je dovela do stvaranja mRNA/iRNK vakcina. Nobelovu nagradu za fiziku 2023. dobili su Pierre Agostini, Ferenc Krausz i Anne L’Huillier za eksperimentalne metode koje generišu atosekundne impulse svjetlosti za proučavanje dinamike elektrona u materiji. Nobelovu nagradu za hemiju 2023. primili su Moungi G. Bawendi, Louis E. Brus i Aleksej I. Ekimov, za njihovo pionirsko otkriće i sintezu kvantnih tačaka.
Očekivano, u ovoj godini je došlo i do nastavka istraživanja i razvoja novih arhitektura modela dubokog učenja, poboljšanja performansi, smanjenja potrebnih resursa i rješavanja izazova poput interpretabilnosti modela.
Duboko učenje se sve više primjenjuje u različitim sektorima, uključujući zdravstvo, finansije, sigurnost, logistiku, vještačku inteligenciju za igre i druge industrije. Naučnici u Google DeepMind razvili su sistem vještačke inteligencije koji koristi četiri decenije podataka o vremenu kako bi stvorio precizne prognoze za 10 dana u manje od minute. Nazvan GraphCast, ovaj AI model je nadmašio model prognoze zlatnog standarda iz Evropskog centra za prognoze vremena srednjeg roka (ECMWF).
VOA Glas Amerike
