Na ćelijskom nivou, može se reći da su korneociti (ćelije najuočljivijih površnih slojeva kože) otporni na IR sunčeve zrake i toplotnu destrukciju, a da dolazi do redukcije fbroblasta (koji se nalaze u srednjem sloju kože – dermu!), uz oslobađanje arahidonske kisjeline, što služi kao dokaz postojanja zapaljenjskog procesa. Dakle, IR zraci mogu znatno doprinijeti aktiničkom oštećenju kože.
Može se reći da se biološki efekti sunčevog zračenja ogledaju prvenstveno na koži, kosi, očima, imunološkom, endokrinom i nervnom sistemu.
Biološki efekti sunčevog zračenja na kožu su: eritem (opekotine od sunca), rano ili kasno tamnjenje kože, zadebljanje kože (hiperplazija epiderma i stratum korneuma, a posljedično i derma), fotosenzibilizacija u smislu fototoksičnih i fotoalergijskih reakcija, ftofotodermatitisa, stečenih idiopatskih fotodermatoza, genetskih i metaboličkih fotodermatoza („alergije na sunce”), kao i pogoršanje nekih već postojećih hroničnih dermatoza (vulgarne akne, atopijski dermatitis, seboreični dermatitis, rozacea, SLE, DLE, virusne infekcije kože, bulozne dermatoze, psorijaza, u zavisnosti od količine primljene doze zračenja), u smislu akutnog djelovanja, i degenerativne promjene – starenje kože (fotostarenje, aktinička keratoza, solarna elastoza) i karcinogeneza (nemelanomski – spinocelularni i bazocelularni karcinom kože i melanom kože), u smislu hroničnih posljedica izlaganja suncu!
Sunčevo zračenje djeluje akutno na kosu, mehanizmom fotohemijske degradacije – oštećenja dlake! Posljedice djelovanja sunčevog zračenja na oči su fotokonjunktivitis i fotokeratitis, do ekstremnog „snježnog sljepila” pri refleksiji jakog sunčevog zračenja o snježne površine, katarakta, karcinomi očnih kapaka i melanom očnih jabučica! Uticaj sunčevog zračenja na imuni sistem već je spomenut u smislu smanjivanja nivoa imunog odgovora kod veće doze solarne iradijacije, što ima za posljedicu recidivantne erupcije virusnih oboljenja kože (herpes simpleks, zoster, HIV/AIDS…), kao i imunomodulaciju i indirektan uticaj na karcinogenezu. Uticaj na endokrini sistem ogleda se u povećanoj sintezi polnih hormona pri povećanoj solarnoj ekspoziciji (testosteron, LH, FSH i estradiol).
Svi navedeni biološki efekti pretežno su štetnog djelovanja na ljudski organizam! Jedini naučno prihvaćeni koristan efekat sunčevog zračenja danas je konverzija previtamina D-3 u provitamin D-3 u granuloznom sloju epiderma. Vitamin D se, pored sinteze u koži, u organizam može unositi i hranom; posebno ga ima u ribljem ulju masnih riba kao što je bakalar, ribljem mesu, mlijeku, mliječnim proizvodima i žumancetu, te gljivama, kao i dodacima ishrani -suplementima! Primarna uloga vitamina D jeste održavanje homeostaze i konstantne koncentracije kalcijuma i fosfata u plazmi. On podstiče njihovu apsorpciju iz probavnog trakta i pridonosi jačanju kostiju i zdravlju zuba pa je vrlo djelotvoran u razvoju djece.
Nedostatak vitamina D klinički se ogleda u hipokalcijemiji, hipofosfatemiji ili opštoj demineralizaciji kostiju, bolovima u kostima, spontanim frakturama i slabosti mišića. To je uzrokovano nedovoljnom resorpcijom kalcijuma i fosfata. Tako može doći i do razvoja bolesti koja se zove rahitis. Ovo je metabolička bolest kostiju. Kosti postaju mekane i naginju deformacijama, a zubi postaju defektni. Najčešće se javlja kod djece pa je njima vitamin D najviše potreban. Kod odraslih se rijetko kada javlja. Primjenom velikih doza vitamina D dolazi do poremećaja u matabolizmu kalcijuma pa su prvi simptomi hipervitaminoze vezani za hiperkalcijemiju. To su umor, probavne smetnje, gubitak težine, anemija pa i depresija. Dolazi i do dodatnog taloženja kalcijuma u bubrezima i gušterači. Ipak, vrlo je teško predozirati se D vitaminom.
Sa novim dokazima o postojanju receptora vitamina D u svim tkivima ljudskog organizma, eksperti savjetuju obraćanje pažnje na ravnotežu vitamina D u organizmu stvorenog ekspozicijom suncu i unešenog hranom i suplementima. Takođe, novim saznanjima dolazi se do zaključka da ovaj vitamin ima mnogo širu ulogu od uloge u mineralnoj homeostazi i metabolizmu kostiju! Vitamin D se u najnovije vrijeme smatra faktorom prevencije 77 vrsta karcinoma u ljudskom organizmu, prvenstveno karcinoma kod žena, ali i značajnim činiocem kod autoimunih bolesti, reumatoidnog artritisa, dijabetesa, Kronove bolesti, multiple skleroze, srčanih oboljenja, infektivnih bolesti…
Jedini način pravilnog mjerenja količine vitamina D u ljudskom organizmu jeste 25(OH)D3 serum test! Uobičajenim vrijednostima smatra se nivo iznad 30 ng/mL i predlaže unošenje 40-60 ng/mL odnosno 200-400U/mL kod deficijencije ovog vitamina! Posljednjih godina, u zemljama visoke medicinske prosvećenosti (USA), zbog poznavanja naučnih saznanja o štetnom djelovanju sunčevog zračenja i izbjegavanja izlaganja suncu, kod velikog dijela odrasle populacije javlja se problem defcita vitamina D stvorenog ekspozicijom ovom zračenju, te se apeluje na korišćenje resursa iz suplemenata, a hrana se dodatno obogaćuje vitaminom D!
Ostali oblici korisnog djelovanja sunčevog zračenja
mogli bi se ogledati u sintezi melatonina i redukciji rizika od sezonskih afektivnih poremećaja, tretiranju bolesti cirkadijelnog ritma, kao što su sindromi koji utiču na spavanje i depresivne reakcije sezonskog karaktera… Kod novorođenačke žutice terapija svjetlošću koristi se za izomerizaciju bilirubina i transformaciju u komponente koje se mogu izlučiti urinom i stolicom! Ostale medicinske aplikacije izvora (vještačke) svjetlosti takođe uključuju terapiju boli, ubrzavanja zarastanja rana, rasta kose, ubrzavanja cirkulacije, tretmana vulgarnih akni, aktiničke keratoze… Poznata je i PUVA terapija kod ozbiljnih kliničkih slika psorijaze, koja pored vještačkog izvora UVA spektra koristi peroralne ili topikalne oblike psoralena, u strogo određenim dozama i prema strogo propisanim protokolima.
Mnogi istraživači širom svijeta pokušavaju da objektivno procijene dobrobit i štetu sunčevog zračenja na ljudski organizam, složni u zaključku da nekritično, neodgovorno i neobaviješteno izlaganje organizma, posebno kože, sunčevom zračenju, djeluje štetno i izaziva ireverzibilne zdravstvene i estetske promjene. Ipak, za sada nema dovoljno informacija za određivanje sigurnog dnevnog nivoa ekspozicije sunčevom zračenju! Smatra se dovoljnim za zdravlje (u smislu stvaranja vitamina D-3) izlaganje lica, nadlaktica i dekoltea (fotoeksponirani dijelovi) u trajanju 5-15 minuta, 2-3 puta sedmično u toku ljetnjih mjeseci odnosno 5-10 minuta dnevno u toku čitave godine!
Nema ni sigurnog konačnog zaključka o tome koja je komponenta UV zračenja (UVA, UVB ili UVC) u stvarnosti karcinogena, ali se zasigurno zna da je kombinacija ovih komponenti, u predoziranom obliku, karcinogena! Paradoksalno, ali eto kako se sunčevo zračenje, koje sadrži oblast UV radijacije, našlo na listi potencijalnih karcinogena koji imaju i pozitivne efekte na ljudsko zdravlje. Takođe, nema preporuka za siguran ukupan nivo cjeloživotnog izlaganja suncu! Zbog preporučenog balansa između unutrašnjeg stvaranja i spoljašnjeg unošenja vitamina D, svakoj individui se preporučuje da, po osjećaju, a uz široku obaviještenost i saznanja iz oblasti fotomedicine, odredi svoju granicu ekspozicije suncu u okviru opšteg zdravstvenog stanja, sa imperativom na prevenciji nastanka bilo kakve opekotine uzrokovane zračenjem sunca, posebno u dječjem i adolescentnom uzrastu do 16. ili 18. godine!
(U idućem broju: Zaštita od sunčevog zračenja)
Piše: dr Olivera Simić-Kovačević, Spec. dermatovenerolog
Add comment