Bol

Piše: prim. dr Milica Šofranac

Svjetska zdravstvena organizacija definiše bol kao neprijatno čulno ili emocionalno iskustvo povezano sa stvarnim ili potencijalnim oštećenjem tkiva. Međunarodno udruženje za proučavanje bola (IASP; International Association for the Study of Pain) dalo je definiciju bola kao: neugodno osjetno i osjećajno  iskustvo povezano s pravom ili potencijalnom povredom tkiva, ili uzrokovano tom štetom ili povredom.

Bol je vitalni znak koji upozorava na nastanak ili mogućnost nastanka povrede, pato  ziološkog zbivanja. Nakon bolnog nadražaja nastaje električni impuls koji putuje osjetnim  nervima do kičmene moždine i nakon toga u centralni nervni  sistem, gdje se u kori velikog mozga prepoznaje signal i tumači kao bol. Ujedno, Svjetska zdravstvena organizacija tumači i koncept totalnog bola, posebno u smislu hroničnog bola, pri čemu on utiče na ukupni kvalitet života bolesnika, narušavajući:

–  fizičko stanje – usljed same bolesti ili postupka liječenja,

– emotivno stanje – usljed stalnog osjećaja bola ili gubitka funkcionalnosti,

– finansijsko stanje – zbog nesposobnosti za rad ili troška postupka liječenja.

Stoga je Svjetska zdravstvena organizacija donijela dokument koji određuje standarde liječenja bola kojima je određeno pravo pacijenta na odgovarajući pristup i liječenje. Svaka osoba tokom života doživi bol usljed povrede ili kao simptom neke bolesti. Ujedno procjene su da od hroničnog bola boluje više od 20 odsto stanovništva, a prevalencija je veća kod žena i starijih osoba.

Podjela bola

Bol se može podijeliti prema:

– trajanju: na akutni i hronični bol,

– etiologiji: na maligni i nemaligni bol,

– patofiziologiji: nociceptivni (somatski i visceralni) i neuropatski bol.

 Akutni bol je najčešće uzrokovan povredom i ima zaštitnu ulogu, ukazujući na stvarno oštećenje tkiva. Javlja se naglo i prethodnom de  nicijom je bio ograničen na rok od šest mjeseci, danas se ograničava na vrijeme od tri mjeseca ili na vrijeme potrebno za liječenje ili oporavak (primjera radi glavobolja, zubobolja, dismenoreja, bol nakon udarca…)

Hronični bol traje i nakon vremena oporavka od povrede  (>3 mjeseca), ponekad uopšte nije uzrokovan povredom i može biti bez otkrivenog štetnog uzroka, te u pravilu dovodi do značajnog narušavanja kvaliteta života pacijenta. Kod nekih pacijenata može biti i doživotan.

Karakteristična su dva tipa bola:

– kontinuirani pozadinski bol praćen često i funkcionalnom nesposobnošću,

– probijajući bol u vidu naglih, kratkotrajnih i vrlo intenzivnih napada.

Maligni bol je hronični bol povezan s progresivnom  bolešću koja potencijalno ugrožava život (primjera radi karcinom, AIDS, progresivne neurološke bolesti…)

Nemaligni bol je hronični bol povezan s bolestima koje nijesu opasne po život, kao što su artritis, osteoartritis, bol u krstima, neuropatski bol…

Nociceptivni bol nastaje nakon mehaničkog, hemijskog  ili toplotnog nadražaja nociceptora. Nadražaj mogu uzrokovati i posrednici upale koji se oslobađaju prilikom povrede tkiva, kao što su bradikinin i histamin, koji aktiviraju prostaglandine i supstanciju P. Na pojačanu osjetljivost nociceptora  utiču i modulatori bola, supstance koje se, takođe, oslobađaju iz povrijeđenog tkiva, a to su citokini, TNF alfa (tumor nekrotizirajući faktor alfa), NGF (neuralni faktor rasta), te još niz molekula.

Ovako nastali nadražaj putuje uzlazno do centralnog nervnog sistema aferentnim vlaknima (mijelinizirana A-vlakna i nemijelinizirana C-vlakna) do kičmene moždine, gdje se oslobađa niz neurotransmitera koji dalje potpomažu prenos signala bola do talamusa i somatosenzornog korteksa velikog mozga gdje se signal o bolu obrađuje i potom na njega odgovara.

 Nociceptivni bol može biti:

– somatski bol kada bolni nadražaj dolazi  iz kože, mišića ili kostiju,

– visceralni bol kada bolni nadražaj dolazi iz unutrašnjih organa.

Po karakteru somatski bol je oštar, u vidu probadanja,žarenja, a visceralni bol je tup, mukao, odnosno kao pritisak, nelagodnost ili kao grčevi.

Neuropatski bol nije u potpunosti razjašnjen, uglavnom  nastaje povredom samih nerava ili usljed stalnog nadražaja nerava kao posljedica pato zioloških bolesti, odnosno oštećenja nociceptivnih puteva, pri čemu se poremeti reakcija na bol i nastaje stalna nervna nadraženost. Sam prenos signala je vrlo sličan prenosu nociceptivnih nadražaja. Može se javiti na periferiji ili u centralnom nervnom sistemu. Periferni neuropatski bol je, primjera radi, postherpetička neuralgija, dijabetička polineuropatija, a centralni je postinzultni bolni sindrom, fantomski i bol kod multiple skleroze. Pacijenti ga opisuju kao žarenje, pečenje, bockanje, rastezanje, mravinjanje, probadanje…

Neliječeni akutni bol pokreće sličan mehanizam kao i primarni neuropatski bol, te time može prouzrokovati nastanak hroničnog bola. Usljed poremećenog ili oštećenog mehanizma odgovora na bol mogu se javiti i neki speci  čni oblici:

– Alodinija – bolni odgovor na nadražaj koji inače nije bolan,

– Analgezija – odsutnost bola na inače bolni nadražaj,

– Dizestezija – neugodne, abnormalne senzacije (žarenje),

– Hipoalgezija – smanjen odgovor na normalni bolni nadražaj,

– Hiperalgezija – pojačan odgovor na normalni bolni nadražaj,

– Parestezija – abnormalna, ali ne i neugodna senzacija.