Dr Valentina Kalinić, internsita endokrinolog
Klinički centar Crne Gore
Selen i vitamini A, D , E
Antioksidansi snabdijevaju naše tijelo energijom, pomažu očuvanju zdravlja, brinu se za dobro raspoloženje i sposobnost koncentracije. U borbi protiv slobodnih radikala, najvažniju ulogu imaju antioksidansi.
Antioksidans je molekul koji može da spriječi oksidaciju drugih molekula.
U oksidacionim reakcijama mogu nastati slobodni radikali, koji započinju lančane reakcije. Slobodni radikali su reaktivna jedinjenja koja imaju elektron viška i zato stupaju u reakcije sa drugim molekulima, i na taj način dovode do oštećenja ćelijskih struktura. Antioksidansi sprječavaju lančane reakcije u kojima se oštećuju drugi moleluli u ćelijama, tako što se sami oksidišu. Reaktivni kiseonički radikali predstavljaju jednu od najjačih i najčešćih prijetnji za žive organizme. Slobodni radikali kiseonika mogu se skupljati u ćeliji, zbog normalnih metaboličkih procesa ili različitih patoloških (toksičnih) procesa. Ovi reaktivni radikali mogu dovesti do poremećaja prirodnog antioksidacionog odbrambenog sistema, što rezultira oštećenjem bioloških makromolekula: nukleinskih kiselina, proteina, ugljenih hidrata i lipida.
Oksidacioni stres se definiše kao poremećaj ravnoteže između prooksidanata i antioksidanata, što dovodi do potencijalnog oštećenja ćelija. Smatra se da je oksidacioni stres jedan od uzročnika brojnih bioloških i patoloških procesa poput starenja, upale, karcinogeneze, ishemije-reperfuzije, kao i niza oboljenja: dijabetesa, ateroskleroze i/ili neurodegenerativnih bolesti.
Antioksidansi snadbjevaju naše tijelo energijom, pomažu očuvanju zdravlja, brinu se za dobro raspoloženje i sposobnost koncentracije. Dijelimo ih na 2 kategorije, enzimski i neenzimski antioksidansi. U enzimske antioksidanse ubrajamo superoksid dismutazu, katalazu, glutation peroksidazu i glutation reduktazu koji su ključni pri neutralizaciji reaktivnih kiseoničnih mjesta. U neenzimske antioksidanse ubrajamo metaboličke antioksidanse i antioksidanse iz hrane. Metabolički antioksidansi su produkti metaboličkih reakcija u tijelu, a oni su glutation, koenzim Q, lipoična kiselina. Antioksidansi iz hrane su spojevi koje se ne proizvode u organizmu pa ih stoga moramo unositi putem raznovrsne ishrane. Tu spadaju vitamin A, vitamin C, vitamin E, minerali selen i cink.
Značaj selena kao antioksidansa – gdje i kome ?
Selen je esencijalni mikroelement zastupljen u zemlji, vodi, namirnicama biljnog i životinjskog porijekla (morski plodovi, brazilski orah i drugi orašasti plodovi, riba, mliječni proizvodi, kvasac, jaja i dr.). Kao esencijalni nutrijent, naš organizam ne može da ga sintetiše i mora se unijeti putem ishrane ili suplementacije.
Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) preporučuje selen u dozi od 55 μg/dan, a maksimalna dnevna doza selena u dodacima ishrani je 100 μg/dan.
Sa godinama starosti potrebe za selenom se povećavaju, kao i kod trudnica i dojilja. Selen je esencijalni mikroelement koji se u prirodi nalazi u 2 oblika: organskom (selenometionin i selenocistein) i neorganskom (selenit, selenat). Njegova fiziološka uloga je da učestvuje u biosintezi selenoprotena (u čiji se sastav ugrađuje u sklopu netipične AK selenocisteina). Najvažniji selenoproteini su enzimi glutation peroksidaza (najzastupljeniji i najvažniji antioksidativni enzim u ljudskom organizmu), tioredoksin reduktaza i jodotironin dejodinaza. Ovi selenoenzimi uključeni su u metabolizam hormona štitne žlijezde, regulaciju redoks stanja i zaštitu ćelija od oksidativnih oštećenja. Selen doprinosi funkciji imunološkog sistema tako što povećava aktivnost T-limfocita i NK ćelija i na taj način jača i stečeni, specifični i urođeni, nespecifični imuni odgovor. Selen je uključen u rast ćelije, programiranu smrt ćelije i ćelijsku signalizaciju.
Štitasta žlijezda i selen
Primjena selena u praksi je najčešće kod bolesti štitne žlijezde (njene hipofunkcije) ili kod pacijenata kojima je štitna žlijezda hirurški odstranjena. Razlog tome je što se selen prirodno nalazi u zdravoj štitnoj žlijezdi i pomaže njenu funkciju i sintezu aktivnih hormona (uz pomoć enzima jodotironin-dejodinaza čiji je sastavni dio). Selen je potreban za biosintezu testosterona, kao i za stvaranje i razvoj spermatozoida. Tkivo u testisima sadrži velike koncentracije selena i odgovorno je za kvalitet sperme i plodnost muškarca.
Selen utiče na metabolizam nekih toksičnih metala (kadmijum, olovo, arsen, živa) čime smanjuje njihovu toksičnost. Njegova uloga u formulaciji sa vitaminom D3: bolji i kompletniji efekat kod indikacija: narušena funkcija imunog sistema i autoimune bolesti štitne žlijezde. Štitna žlijezda je organ s najvećim udjelom selena (0.2-2 µg/g tkiva), koji je ključni element u sintezi, aktivaciji i metabolizmu hormona štitne žlijezde. Selen je sastavni deo enzima jodotironin dejodinaze koja je odgovorna za prevođenje hormona štitne žlijezde tiroksina (T4) u njegov aktivni (trijodtironin, T3) i inaktivni (rT3) oblik. Nedostatak selena može dovesti do poremećaja u ravnoteži ovog procesa.
Hashimotov tireoiditis je autoimuna bolest štitne žlijezde koju karakteriše prisutnost antitijela. Antitijela mogu biti usmjerena na protein tireoglobulin ili na enzim tiroidnu peroksidazu, dvije komponente neophodne za proizvodnju hormona.
Različite studije izvršene na ispitanicima kojima su propisani ljekovi za štitnu žlijezdu (levotiroksin) pokazuju da suplementacija selenom u dozi 200 µg u trajanju od nekoliko mjeseci (tri i više) dovodi do značajnog smanjenja nivoa antitijela (30-50%). Pacijenti su izjavljivali da im se poboljšalo opšte stanje organizma u odnosu na placebo grupu.
Selen i trudnoća
Potrebe za selenom su povećane u trudnoći i u periodu dojenja. Nadoknada selena je korisna u toku trudnoće, naročito kod trudnica kod kojih su prisutna antitijela. Studije pokazuju smanjenje nivoa antitijela i smanjenu pojavu nepravilnog rada štitne žlijezde u postpartalnom periodu.
Neke zemlje, kao što je Njemačka, u svojim smjernicama navode kao prevenciju postpartalnog hipotiroidizma, suplementaciju selenom u dozi od 200 μg/dan tokom trudnoće i 12 mjeseci nakon porođaja kod žena sa pozitivnim nalazom TPO antitijela (antitijela na tiroidnu peroksidazu).
Nedostatak selena ne daje karakteristične simptome, ali neke od promjena na osnovu koji se može posumnjati na ovu pojavu su: promjena boje noktiju, mišićna slabost i slabost srčanog mišića.
Nedostatak selena u ljudskom organizmu može dovesti do poremećaja u funkciji: kardiovaskularnog, endokrinog, imunološkog, koštano-mišićnog, nervnog i reproduktivnog sistema. Niske doze selena povezuju se i s pojavom uvećane štitne žlijezde i nastanka tiroidalnih čvorova.Nedovoljna zastupljenost selena je dovedena u vezu i sa pojačanim štetnim djelovanje virusa na organizam, a sve veći broj studija nedostatak selena povezuje sa pojavom čestih promjena raspoloženja i razdražljivosti.
Naše podneblje karakteriše deficit selena (selen je nedovoljno zastupljen u lancu ishrane od zemlje, preko jestivih biljaka, životinja, ljudi), zato se preporučuje suplementacija ovim nutrijentom.
Vitamin D
Vitamin D3 je liposolubilni vitamin neophodan za normalnu apsorpciju (iskorišćavanje) kalcijuma i fosfora u organizmu, pravilan razvoj i mineralizaciju kostiju i održavanje normalnog nivoa kalcijuma u krvi. Vitamin D3 ispoljava imunomodulatorno djelovanje i utvrđen je manji broj infekcija kod osoba na suplementaciji ovim vitaminom. Suplementacija vitaminom D3 se osim za očuvanje zdravlja kostiju i zuba i normalne funkcije imunog sistema, preporučuje kod narušene funkcije mišićnog i kardiovaskularnog sistema.
Preporučena dnevna doza je 200 IU (5 μg ), dok je maksimalna doza vitamina D3 u dodacima ishrani 400 IU (10 μg ). Veće doze vitamina D3 su dozvolje u Hrani za posebne medicinske namene i ljekovima
Vitamin E
Vitamin E je liposolubni vitamin koji ispoljava antioksidativno djelovanje. On sprječava oksidaciju nezasićenih masnih kiselina i na taj način čuva strukturu i funkciju ćelijskih organela (mitohondrija i lizozoma) i same ćelije.
Ostale važne uloge vitamina E u organizmu:
– Učestvuje u metabolizmu proteina, ugljenih hidrata i masti;
– Pomaže apsorpciju, transport, deponovanje i iskorišćavanje vitamina A;
– Ispoljava antiinflamatorni efekat (smanjuje sintezu prostaglandina);
– Sprječava pretvaranje nitrita u nitrozamine (prokancerogene materije) – iztog razloga se preporučuje njegova primjena kod pušača (u cilju prevencije razvoja raka pluća).
Preporučena dnevna doza 12 mg, a maksimalna dnevna doza 100 mg (preračunato na DL-α-tokoferol).
Vitamin A
Vitamin A je liposolubilni vitamin koji za čovjeka predstavlja esencijalni nutrijent. Zahvaljujući svom antioksidativnom djelovanju, vitamin A doprinosi očuvanju strukturnog integriteta i stabilnost ćelijske membrane i membrane ćelijskih organela.
Ostale uloge vitamina A:
– Očuvanje funkcije žlijezda (tiroidne i polnih);
– Antimikrobni efekat (najveći potencijal ima u kombinaciji sa vitaminom C) – vitamin A štiti vitamin C od oksidacije;
– Doprinosi funkciji imunog sistema;
– Učestvuje u specijalizovanju diferenciranja ćelija;
– Doprinosi održavanju normalne kože, sluzokože i vida.
Preporučena dnevna doza 0,8 mg (max dnevna doza 1 mg).
Vitamin C
Vitamin C je hidrosolubilni vitamin koji ispoljava antioksidativno i imunoprotektivno djelovanje.
Ostale uloge vitamina C: pomaže normalnoj psihološkoj funkciji, održavanju normalnog energetskog metabolizma, normalnom funkcionisanju nervnog sistem, povećava apsorpciju gvožđa, doprinosi normalnoj funkciji imunog sistema, doprinosi regeneraciji redukovanog oblika vitamina a smanjenju umora i iscrpljenosti.
Preporučena dnevna doza je 80 mg, dok je maksimalna dnevna doza 1000 mg.
