Mada su nadbubrežne žlijezde anatomski opisane prije više od 450 godina, njihova funkcionalna uloga je značajnije razjašnjena tek pionirskim radovima Tomasa Addisona na osnovu kliničkih zapažanja i autopsija 11 slučajeva sa, kasnije nazvanom, Addisonovom bolešću. Značajnija novija saznanja su ostvarena u periodu od 1937. do 1955. Godine, kada su izolovani, strukturalno definisani i sintetisani adrenokortikosteroidni hormoni. Napredak u oblasti radioimunoeseja, i posebno molekularne biologije, pomogao je eksponencijalnom porastu u spoznaji i razumijevanju fiziologije i patofiziologije nadbubreznih žlijezda. Nova saznanja još više su nametnula potrebu dobrog poznavanja anatomskih i histoloških karakteristika, kao i fizioloških i biohemijskih specifičnosti ove dvije endokrine žlijezde. Jedino se tako može cjelovito sagledati njihova normalna funkcija i poremećaji, koji obiluju dijagnostičkim i terapijskim dilemama.
Oboljenja nadbubreznih žlijezda najčesće se klasifikuju u tri glavne grupe:
– hipofunkciona stanja (primarna i sekundarna),
– hiperfunkciona stanja (Cushingov sindrom i adrenalni tumori) i
– enzimatski defekti (različiti oblici kongenitalne adrenalne hiperplazije ili deficit dopamin beta hidroksilaze).
Anatomija i embriologija
Nadbubrežne žlijezde su mali, parni endokrini organi, smješteni retroperitonealno na polovima oba bubrega. Čovjek se rađa sa dvije nadbubrežne žlijezde, a samo u izuzetnim slučajevima postoje prekomjerne. Desna nadbubrežna žlijezda je trouglastog oblika i izgledom podsjeća na mitru. Lijeva je polumjesečasto svedena, a na prednjoj strani svake od njih nalazi se hilus kroz koji izlazi suprarenalna vena. Suprarenalne žlijezde su dužine 40-60 mm, širine 20-30 mm, a debljine 3-6 mm. Prosječna težina pojedinačno iznosi 5-8 grama. Gradjene su od vezivne ovojnice (koja im čini fibroznu čauru) i parenhima. Parenhim žlijezde je sastavljen iz dvije jasno diferencirane supstance: periferne (cortex) i središnje (medula). Adrenalni korteks je daleko veći i čini 90% od ukupne mase nadbubrežne žlijezde.
Arterijska krv dolazi u nadbubrežne žlijezde preko a.suprarenalis superior, a.phrenica inferior i a. suprarenalis media. Lijeva nadbubrežna vena napušta žlijezdu na njenom donjem polu, a zatim prihvata lijevu freničnu i bubrežnu kapsulnu venu. Ovako formirano vensko stablo uliva se u istostranu bubrežnu venu. Desna suprarenalna vena najčešće se uliva u donju šuplju venu.
Simpatična i parasimpatična nervna vlakna dolaze iz pleksusa coeliacusa. Mada kora i srž nabubrežnih žlijezda čine anatomski jedinstven organ, one su nezavisni endokrini organi, koji imaju različito embrionalno porijeklo i različite funkcije. Kora je mezodermnog porijekla (kao i bubreg), nastaje iz celomskog epitela i poput plašta obavija srž. Srž nadbubrežnih žlijezda je, kao i truncus sympaticus porijeklom iz ektoderma.
Kod embriona od tri mjeseca nadbubrežna žlijezda je velika kao bubreg, i pri rodjenju je njena težina 8-9 grama (0,5% od tjelesne mase, nasuprot 0,0175% u adultno doba). Adrenalni korteks humanog fetusa sastavljen je od specifičnih ćelija, koje formiraju veliku fetalnu zonu. Tako izražena veličina fetalne nadbubrežne žlijezde je usled razvoja tog tkiva. Prva tri mjeseca po rođenju dolazi do resorpcije fetalne zone i smanjenja težine nadbubrežne žlijezde za 50%.
KORA NADBUBREŽNIH ŽLIJEZDA
Ćelije kore nadbubrežnih žlijezda su grupisane u tri strukturalno i funkcionalno različita sloja idući od površine prema meduli (Slika.1).
Slika 1.Gradja nadbubrežne žlijezde
Najpovršniji sloj (15% korteksa) je sastavljen od cilindričnih ćelija nepravilno rasporedjenih u zrnaste grupacije, po čemu je dobio ime zona glomerulosa. U ovoj zoni se stvaraju mineralokortikoidi, naročito aldosteron. Na ovaj sloj korteksa kortikotropni hormon (ACTH) slabo utiče. Središnji, najširi sloj – zona fasciculata (75% korteksa) sastavljen je od snopića polipeptidnih ćelija, koje u dijelu prema zona glomerulosa pokazuju miotičku aktivnost. Ovaj subglomerulski sloj ima sposobnost regeneracije, tako da u slučaju odstranjenja ostalog dijela korteksa može da obnovi koru žlijezde sa punom funkcionalnom aktivnošću. U ovoj zoni se luče glikokortikoidni hormoni čiji je glavni predstavnik kortizol. ACTH hipofize primarno stimuliše zonu fascikulatu na sekreciju kortizola i androgena. Najdublji sloj, oslonjen na medulu je zona reticularis (10% korteksa) koju čine mrežasto povezane ćelije bogate pigmentom. U ovoj zoni se luče androgeni hormoni od kojih su najvažniji dehidroepiandrosteron (DHEA), androstenedion 11 ß-hidroksiandrostenedion. Pored androgenih hormona, u ovoj zoni se luče i minimalne količine estrogenih hormona.
Biosinteza hormona nadbubrežnih žlijezda
Hormoni kore nadbubrežnih žlijezda stvaraju se iz holesterola koji većim dijelom dolazi iz plazme, a jednim malim dijelom iz acetata. Holesterol u plazmu dospijeva poslije sinteze u jetri ili unosa putem hrane. U procesu biosinteze ovih hormona, postoje dvije faze. U prvoj zajedničkoj, proces se odvija od holesterola do pregnenolona.
