Jusuf Subašić, dipl. inženjer medicinske radiologije
Rtg kabinet – Stomatološka služba
Dom zdravlja, Tuzla
Radiologija je nezaobilazna komponenta dentalne dijagnostike. Podaci koji su dostupni jasno pokazuju da jonizujuće zračenje, ako se emitira u predviđenoj dozi, moguće je da će proizvesti biološko oštećenje. Mada i nije u potpunosti jasno da li doze zračenja u dentalnoj radiografiji predstavljaju rizik. Takođe, nije jasno ni da li su ove male doze u potpunosti oslobođene rizika. Zbog toga moramo izvršiti mjerenja da bismo osigurali da doze koje prime profesionalno izloženo osoblje i pacijenti budu unutar odobrenih granica. Doze treba da budu što je moguće niže imajući u obzir ekonomske i socijalne faktore (ALARA princip) (NCRP, 1990).
Dijagnostički pregledi primjenom jonizujućih zračenja podrazumjevaju potencijalnu korist za izloženog pacijenta i predstavljaju opšte prihvaćen dio medicinske prakse. Međutim, uočen je i rizik od mnogih oboljenja pa čak i malignih, povezan sa izlaganjem jonizujućem zračenju. Pored toga, kao činjenica navodi se i izvjestan rizik za potomstvo. Pod pretpostavkom da je rizik srazmjeran dozi koju primi pojedinac, neophodno je da razmotrimo potencijalna oštećenja koja mogu nastati kao posljedica izlaganja malim dozama zračenja i izbjeći ona izlaganja koja nisu neophodna. Upoređivanje koristi od dijagnostikovanja bolesti i potencijalnih radioloških oštećenja, rezultuje opravdanošću prakse. Klinički opravdana praksa treba da bude sprovedena na način koji obezbjeđuje najmanje moguće izlaganje pacijenta, tj. optimalan način. Optimizacijom zaštite postižemo uravnoteženost između doze koju primi pacijent, kao i profesionalno izloženo osoblje i kvaliteta snimka.
NCRP 145
NCRP je akronim od engleskog naziva za američki nacionalni savjet za zaštitu od zračenja i mjerenje (National Council for Radiation Protection and Measuerements). Izvještaj pod rednim brojem 145 nam daje preporuke za upotrebu X-zračenja u dentalnoj praksi, uključujući savjete za projektovanje zaštitnih barijera. U protokolu možemo naći i detaljno opisane preporuke u vezi kontrole kvaliteta dentalne rendgenske opreme, jer bez iste projekat zaštite od zračenja ne bi bio kompletan. Svrha zaštite od zračenja jeste limitiranje izloženosti od zračenja profesionalno izloženih lica i pacijenata na prihvatljiv nivo.
Dizajn ordinacije, opreme i procedure koje minimiziraju izloženost pacijenta će takođe redukovati ekspoziciju DIMR i pacijenta. Dodatna merenja, ipak, moraju biti izvršena od strane regulatornih organa da bi se utvrdilo da se doze koje prime DIMR-i i pacijenti nalaze unutar dozvoljenih granica. Doze treba da budu najniže moguće, imajući u vidu ekonomske i socijalne faktore (ALARA princip), (NCRP, 1990).
Cilj izveštaja 145 je eliminacija nepotrebne radijacione izloženosti pacijenta i obezbjeđivanje takvih uslova koji neće dovesti da doze koje prime DIMR i pacijent pređu preporučene limite i koje će biti u skladu sa ALARA principom. (Princip ALARA koji je skraćenica engleskog izraza „As Low Reasonably Achienable“ odnosno „ Nisko koliko je razumno moguće“ sastavni je dio novih „Smjernica za zaštitu od zračenja“ Nacionalnog vijeća za zaštitu od zračenja i mjerenje – NCRP).
Efekti jonizirajućeg zračenja, principi zaštite od zračenja i dozni limiti
Biološki efekti jonizujućeg zračenja se dijele u dvije grupe:
- Deterministički efekti,
- Stohastički efekti.
Deterministički efekti se ispoljavaju kod svih pojedinaca koji su primili visoke doze zračenja. Primjeri ovih efekata jesu akutna radijaciona bolest, katarakta i epilacija. Njihova jačina je proporcionalna dozi, podrazumjevajući postojanje praga doze ispod koje ne dolazi do ispoljavanja efekata.
Stohastički efekti, kao što je karcinom, su “sve ili ništa” efekti. To znači da će radijacija dovesti do karcinoma ili neće, njihova jačina ne zavisi od doze.
Vjerovatnoća ispoljavanja efekta je proporcionalna dozi i prag doze ne postoji. Važno je napomenuti da tkiva sa ćelijama koje normalno podliježu brzoj proliferaciji su najosjetljivija na zračenje. Ćelije koje se brzo dijele, kao što su epitel gastrointestinalnog trakta, koža i ćelije kose, eritroblasti, spermatogonije i limfociti su visoko osjetljive ćelije, zbog toga što dosta vremena provode u „M“ fazi ćelijskog ciklusa.
Osnovni cilj radijacione zaštite je prevencija determinističkih efekata i smanjenje vjerovatnoće stohastičkih efekata na prihvatljiv nivo podrazumijevajući benefit izlaganja zračenju (NCRP, 1993.).
Tri principa obezbjeđuju osnovu svih akcija koje se preduzimaju u cilju radijacione zaštite, a oni su:
- a) Justifikacija prakse – nijedna praksa koja uključuje izlaganje zračenju ma kakvu dobrobit ona pružala ne smije prouzrokovati nepotrebnu štetu;
- b) Optimizacija prakse – mora se koristiti ALARA princip (As Low As Reasonably Achievable);
- c) Pojedinačne doze i ograničenja rizika – pojedinačno izlaganje koje je rezultat kombinovanja svih relevantnih praksi mora biti predmet ograničenja doze ili kontrole rizika potencijalnog izlaganja.
Sva tri ova principa se primjenjuju radi procjene profesionalne i javne ekspozicije. Prva dva se odnose na izlaganje pacijenta.
Doze zračenja pri različitim medicinsko dijagnostičkim procedurama.
Mada, ne postoji utvrđena granica doze za dijagnostička i terapeutska eksponiranja. Primarni predmet jeste obezbijediti da zdravstveni benefit nadmaši rizik kome se pacijent izlaže. NCRP je utvrdio preporučene granice doza za profesionalno i javno izlaganje (NCRP, 1993.). Limiti su postavljeni ispod procjenjenog praga za determinističke efekte. S obzirom da prag doze za stohastičke efekte ne postoji, limiti za doze su ustanovljeni tako da vjerovatnoća za stohastički efekat ne prelazi verovatnoću rizika za povrede u drugim profesijama koje se u opštem slučaju smatraju bezbjednim.
Preporučeni dozni limiti
(Količina zračenja predana pacijentu tokom pregleda ili postupaka korištenjem jonizirajućeg zračenja, uzevši u obzir vrstu jonizirajućeg zračenja i vrstu ozračenog tkiva, naziva se efektivna doza i izražava se u sivertima (Sv)).
Američki nacionalni savjet je preporučio godišnje i kumulativne dozne limite za pojedince koji se profesionalno izlažu jonizujućem zračenju, kao i godišnje dozne limite za javnost iz vještačkih izvora radijacije.
Stohastički efekti za profesionalno izloženo osoblje je 50 mSv godišnja efektivna doza, a kumulativna doza 10 mSv puta godine života.
Deterministički efekti za profesionalno izloženo osoblje je 150 mSv godišnja ekvivalentna doza za očno sočivo, a 500 mSv godišnja ekvivalentna doza za kožu, šake i stopala.
Ove doze se ne primjenjuju u dijagnostici ili terapiji pacijenta u zdravstvenoj ustanovi.
Kumulativni limit za profesionalno izložena lica je strožiji nego godišnji limit. Npr. osoba koja od 18. godine prima godišnju dozu od 50 mSv će za četiri godine primiti 200 mSv, približavajući se limitu od 220 mSv u 22. godini. Sa ove tačke gledišta, profesionalno izlaganje tog pojedinca mora biti ograničeno kumulativnim, a ne godišnjim limitom. To znači da doza koju primi ova osoba mora biti ograničena na 10 mSv po godini, sa maksimalnom dozom od 50 mSv u bilo kojoj godini.
Profesionalna izložena lica su u obavezna da nose dozimetre pri profesionalnom izlaganju zračenju i dužnosti svakog pojedinca koji se približi godišnjoj ili kumulativnoj dozi se mijenjaju tako da limiti ne budu prekoračeni. Obzirom da pacijenti ne nose dozimetre, dentalno-radiološki odjeli su tako dizajnirani, rukovođeni i nadgledani da nijedan pacijent ne može primiti dozu koja prevazilazi preporučen limit.
Podaci koji su dostupni ukazuju da srednja profesionalna izlaganja u dentalnoj medicini predstavljaju obično samo mali dio limita i manja su nego kod profesionalno izloženih lica u drugim zdravstvenim oblastima.
- Tipične vrijednosti doze za različite medicinsko-radiološko-dijagnostičke procedure pokazuju izrazito niske vrijednosti na dentalnim radiološkim odjelima
Zbog vrlo niskih doza u radiodijagnostici, naročito u dentalnoj medicini, ne postoje epidemiološki podaci koji potvrđuju rizik od oboljevanja kao posljedica radiografskih procedura, ali treba imati u vidu da nedostatak dokaza ne znači i dokaz da niske doze zračenja ne utiču na zdravlje pacijenta i osoblja dentalnih odjela. U svakom slučaju, vjerovatnoća dobijanja oboljenja tokom normalne radiografske procedure je ekstremno mala.
Svi eksperti će se složiti da ukoliko je radiološka procedura klinički opravdana i izvedena kako treba, benefit takve procedure u velikoj mjeri nadmašuje male moguće rizike. Zbog toga, razumno je pretpostaviti da nijedan član dentalnog odjela niti pacijent na istom neće primiti veću dozu od doznog limita, sem ukoliko postoje problemi u dizajnu postrojenja, radu opreme ili operativne procedure.
Add comment