Dr Nađa Bošković
Zavod za transfuziju Crne Gore, PJ Pljevlja
Nekada prođe i više nedjelja prije nego što uobičajeni laboratorijski parametri (kao što je niska vrijednost hemoglobina) ukažu na problem sa gvožđem. Naime, može da se desi da imamo referentne vrijednosti koncentracije hemoglobina, a da je istovremeno prisutna snižena količina gvožđa u organizmu, na šta će uputiti neki drugi parametri. Iz navedenog i proizilazi značaj određivanja statusa gvožđa.
GVOŽĐE u organizmu
Gvožđe kao oligoelement prije svega ima ulogu u prenosu kiseonika, ali i u aerobnom metabolizmu mitohondrija, donaciji elektrona, inaktivaciji toksina i ljekova, sintezi DNK i odbrani organizma od infekcije. Ukupna količina Fe u organizmu je 4-5 g od čega se 80% koristi za sintezu hemoglobina, dok se preostalih 20% nalazi u mišićnim tkivima, prije svega (mioglobin) kao i u drugim tkivima. Zdrava osoba dnevno apsorbuje oko 1-2 mg gvožđa unešenog ishranom, ali istovremeno i gubi istu količinu. Gvožđe se iz orgnizma gubi deskvamacijom crevnog i kožnog epitela, znojenjem i menstrualnim krvarenjem. Da bi se održao nivo Fe u organizmu neophodno je da postoji ravnoteža između unosa i gubitka, a dio populacije kod koje su dnevne potrebe za unosom veće su trudnice, djeca i redovni davaoci krvi. Svakodnevno se u makrofagima reciklira 20-25 mg Fe iz ostarjelih eritrocita, koje se ponovo ugrađuje u hemoglobin. Resorpcija Fe iz hrane i njegova distribucija u organizmu je kontrolisani proces. Hrana sadrži gvožđe u obliku hema (meso), dvovalntnog gvožđa (hrana životinjskog porijekla) i trovalentnog gvožđa (hrana biljnog porijekla), pri čemu najbolju resorpciju ima Fe iz hema, dok je resorpcija trovalentnog Fe manje efikasna.
Istovremeno, gvožđe je i izuzetno toksičan element koji učestvuje u stvaranju slobodnih radikala, koji pak mogu da oštete biološke makromolekule, a time i funkcije. Gvožđe se po ulasku u organizam uglavnom vezuje za proteine, čime se prevazilazi njegova toksičnost, pa se svega 0,1% unešenog gvožđa nalazi slobodno u cirkulaciji.
Gvoždje je u organizmu prisutno kao FUNKCIONALNO ( prije svega Fe koje je u sastavu hemoglobina) ; TRANSPORTNO ( definisano koncentracijom gvoždja u serumu , TIBC-om i transferinom) i DEPONOVANO (proporcionalno koncentraciji Feritina u serumu ).
STATUS GVOŽĐA
Da bi se procijenio status gvoždja u organizmu koriste se parametri za procjenu FUNKCIONALNOG GVOŽĐA i parametri za procjenu REZERVE GVOŽĐA. Laboratorijski parametri STATUSA GVOŽĐA su: KKS, SERUMSKO GVOŽĐE, TIBC, UIBC, SATURACIJA TRANSFERINA, KONCENTRACIJA TRANSFERINA i FERITIN. Preporuke su da se parametri za status gvožđa određuju u istom uzorku između 07-10H ujutru (postoji cirkardijalni uticaj na pojedine vrijednosti), nakon 10-12 H gladovanja.
KKS – kompletna krvna slika (određuje se iz venskog uzorka krvi) i obuhvata: Br Er /L krvi; Koncentracija Hemoglobina; Hematokrit; Eritrocitni indexi (MCV, MCH, MCHC, RDW).
SERUMSKO GVOŽĐE
U cirkulaciji se Fe nalazi u dvije forme – slobodno u veoma niskoj koncentraciji i vezano za transferin, tako da serumsko gvožđe je odraz količine gvožđa vezanog za transferin. Određivanje serumskog gvožđa je obavezno u sklopu ispitivanja satusa Fe. Referentne vrijednosti se kreću od 9-27 umol/L s tim što vrijednosti pokazuju cirkadijalni ritam sa jutarnjim pikom i večernjim padom koncentracije, a postoje i individualne razlike u toku dana iz dana u dan i iz nedjelje u nedjelju.
TIBC- Total Iron Binding Capacity je ukupni kapacitet vezivanja Fe i označava maksimalnu koncentraciju Fe koju transferin može da veže. Korelira sa serumskim transferinom, pa se određivanjem TIBC indirektno može procijeniti količina transferina. Referentne vrijednosti su 42-68 umol/L. Visok TIBC i niska koncentracija serumskog Fe karakteristični su za NEDOSTATAK Fe, dok niski i TIBC i serumsko gvoždje idu u prilog hroničnim bolestima.
UIBC-Unsaturated Iron Binding Capacity – rezervni kapacitet transferina da vezuje Fe, obzirom da je normalno da samo jedna trećina transferina bude zasićena gvožđem. Referentne vrijednosti su 27-53 umol/L. TIBC = UIBC + Gvožđe u krvi.
SATURACIJA TRANSFERINA ST se izračunava po sljedećoj formuli = serumsko gvožđe x100 /TIBC i pokazuje koliko je gvožđa u određenom trenutku vezano za transferin u plazmi. Referentne vrijednosti se kreću od 20-50% i svaka vrijednost niža od 20% upućuje na težak deficit gvožđa.
TRANSFERIN se sintetiše u jetri, predstavlja kompleks trovalentnog Fe i apotransferina i glavni transporter Fe u serumu između mjesta apsorpcije, korišćenja i deponovanja. Referentne vrijednosti su 2-4 g/L (25-50 umol/L). Nizak nivo transferina može biti posljedica pojačanog metabolizma proteina i proteinurije.
FERITIN
Feritin je glavni protein koji vezuje gvožđe u ćelijama i nalazi se u svim tkivima, ali ga najviše ima u kostnoj srži, jetri i slezini. Feritin je prisutan i u serumu i njegova koncentracija dobro korelira sa količinom deponovanog gvožđa, pa je određivanje feritina pogodno za procjenu rezervi gvožđa. Kada su količine dostupnog gvožđa nedovoljne, Fe se oslobađa iz feritina, čime se smanjuju zalihe gvožđa a time i nivo feritina opada. Sa druge strane kada količina deponovanog gvožđa prevazilazi kapacitet feritina, gvožđe se u ćelijama deponuje u obliku HEMOSIDERINA ili ostaje u toksičnom, jonizovanom obliku.
Feritin je i REAKTANT AKUTNE FAZE, što znači da su njegove koncentracije povišene u infekcijama, autoimunim bolestima, oštećenjima ćelija (hepatitisi, alkoholizam, toksični agensi) i kod maligniteta, o čemu se mora voditi računa kod tumačenja rezultata. Feritin za razliku od serumskog gvožđa ne pokazuje cirkadijalni ritam.
NIZAK NIVO FERITINA ukazuje na male zalihe Fe, a najčešće su kod akutnih i hroničnih krvarenja, trudnoći i smanjenoj apsorpciji Fe.
VISOK NIVO FERITINA znači da je tijelo u stanju taloženja previše gvožđa, što se može desiti u bolestima jetre, reumatoidnom artritisu, DMT, hipertireozi, višestrukim transfuzijama krvi.
