Mr pharm Pavle Zelić
Agencija za lekove i medicinska sredstva Srbije
U 11:14 prije podne, vrelog, sparnog 20. jula 1944. godine, nemački Firer i kancelar Rajha, 55-godišnji Adolf Hitler, pripremao se u svom ličnom bunkeru za sastanak sa generalima Vermahta. Bili su u njegovom, sada već trogodišnjem domu – kompleksu baraka, skloništa i bunkera u zabiti Poljske – njemačkom glavnom štabu za Istočni front zvanom Vučja jazbina.
Enormni pritisak globalnog rata, koji je gubio, bukvalno se odražavao na Hitlerovom licu i kroz govor tijela. Zgrčen, poguren, nije bio ni sjenka Übermensch-a kakvim ga je predstavljao dijabolični ministar propagande Gebels. Njegov dugogodišnji vjerni ljekar, preznojeni, gojazni čovjek u bizarnoj pseudonacističkoj uniformi po imenu Teodor Morel mu je zavrnuo rukav. I iskusnim pokretom, iako je koristio debele igle, bezbolno dao injekciju. Grč na Firerovom licu, i blagi tremor ruke su skoro odmah zatim nestali. Doktorovov facijalis se zadržao duže. Pogled mu je ostao prikovan na brojne ubode na firerovoj podlaktici – koji nisu zarastali. Nije se usudio da išta pita. Odjednom poletan i vidno raspoložen, Hitler je otpustio Morela i nastavio sa pripremama za sastanak. U svom dnevniku, Morel je zapisao: “Pacijent A 11:14 injekcija kao i uvijek.” U polju gdje je unosio tip i količine supstanci koje je svakodnevno ubrizgavao Fireru – naveo je “X”. Inače, čest simbol u toj koloni.
U obližnjoj drvenoj baraci, sa tek nešto nedovršenog ojačanja – i dalje energičnog Hitlera je dočekalo 24-oro ljudi, okupljenih oko masivnog stola prekrivenog ratnim mapama. Firer se poslije svih, na kraju rukovao sa oficirom sa crnim povezom preko oka, koji je kasnio. Taj čovjek – pukovnik grof Klaus Šenk fon Štaufenberg je odmah po početku sastanka insistirao da sjedne što je bliže Fireru, ali se kako je spustio žutu aktovku na zemlju i gurnuo je još bliže velikom vođi, odmah zatim, pod izgovorom hitnog poziva, napustio je prostoriju. Zadubljen u mape, Hitler to nije ni primijetio. Tačno u 12:42 popodne, pojavio se zasljepljujući bljesak jarko žutog plamena dok je kilogram eksploziva detoniran ni dva metra od vođe Nemačke.
Udar je odbacio Hitlera od sredine prostorije skroz do vrata – bar tri-četiri metra. Nekoliko muškaraca je direktno ubijeno ili će kasnije umrijeti od rana. Ne i glavna meta atentatora, Hitler, koji je sam podigao krš i grede koji su ga prekrivali, i ustao kao da mu nije ništa. Kada je izbezumljeni Dr Morel došao da se pobrine za njega u privatnim odajama – bio je šokiran Firerovim stanjem. Djelimično spaljenog skalpa, sa pantalonama u ritama, tijela izrešetanog iverjem i ušima iz kojih je curila krv, Hitler je neobičnim tonom vikao: „Ja sam neranjiv! Ja sam besmrtan!” Pukle su mu obje bubne opne.
Morel je brže-bolje pripemio još jednu misterioznu, stimulišuću injekciju, vjerovatno sa nečim protiv bolova pride. Iznenada, Hitler se sjetio da njegov vjerni saveznik – fašistički vođa Italije Benito Musolini dolazi za par sati. Pa je, uprkos protivljenu podređenih – insistirao da ga lično sačeka na željezničkoj stanici. Iako je morao da bude podvrgnut veoma bolnom vađenju pojedinačnih komada drveta zabodenih u meso, sve do susreta sa Dučeom, inače njihovog posljednjeg, Firer je očuvao razboritost i snagu. Zapanjeni Musolini je uzvikno kad ga je video: “Ovo je znak s neba!” Hitler ga je samo gledao blago nasmiješen i klimao glavom. Bio je skoro potpuno ogluvio.
Uz obilna vizuelna pomagala, magistar farmacije Zelić je prenio publiku u svijet Drugog svetskog rata, ali iz jednog sasvim drugačijeg – farmakološkog ugla. Počev od Operacije Valkira, odnosno Julska zavjera, Zelić zaključuje kako ovaj događaj jeste prelomni momenat Drugog svjetskog rata, jer, iako nije ubijen, Hitler je bio ozbiljno povrijeđen, a posebno psihološki uzdrman i gurnut u sve veću zavisnost od tada legalnih ljekova – poput metamfetamina pod imenom Pervitin, kokaina, oksikontina, ali i spreme bikova i nepoznate supstance X – ukupno čak 74 farmakološki aktivne materije koje je vođa Njemačke i sila Osovine primao na svakodnevnoj bazi, uglavnom kao injekcije, a ponekad i po dvadeset u toku jednog dana.
Rastuća masa skorašnjih dokaza i interpretacija brojnih istoričara, novinara i teoretičara koji podržavaju ove teze je sažeto prenijeta od magistra Zelića. On je dalje predočio kako je prema nekim izvorima, u vrijeme nacističke vlasti u Njemačkoj otkriveno i u velikoj mjeri primijenjeno preko 300.000 patenata. Ipak, ono što se često previđa jeste moć i inventivnost u sferi ljekova, koji su nerijetko imali bizarne stranputice u domenu onoga što danas smatramo opojnim drogama a tada su se čak primijenjivale masovno.
I daleko prije dolaska nacionalsocijalističke njemačke radničke partije na vlast u Njemačkoj 1933. godine, ova zemlja je imala izuzetno razvijenu, štaviše globalno dominantnu farma industriju. Ova industrija i njena istraživanja su bila podstaknuta prihodima od prodaje morfina, alkaloida koji se ekstrahuje iz opijuma i koji je prvi put identifikovan od strane njemačkog hemičara Fridriha Zertingera još 1804, a komercijalizovan je već 1827.
Rad njemačkih proizvođača ljekova sa morfinom i njegovim derivatima je doživio naročit uspjeh sa njihovim korišćenjem kao analgeticima i antitusicima sve do prepoznavanja potencijala diacetilmorfina, koji je prozvan heroin po njemačkoj riječi “heroisch” (herojski, jak) i koji je bio legalan u Njemačkoj u to vrijeme, pa je čak prodavan slobodno kao OTC lijek.
Međuzavisnost njemačkog cartstva i, poslije poraza u Prvom svjetskom ratu – Vajmarske republike od opioidnih ljekova je bila osnov za napad nacista na dekadentno društvo koje su planirali da “pročiste” od svih po njima negativnih elemenata – od pojedinih naroda – Jevreja, Slovena i Roma, do supstanci poput morfina, heroina i kokaina.
Ipak, uprkos Hitlerovoj retorici protiv droge, nacistička Njemačka koristila je male pilule koncentrisane hrabrosti pod imenom Pervitin kako bi na prepad zauzela Evropu. Ispostavilo se da je u pitanju bio čist metamfetamin – danas ozloglašena i opasna droga, “kristal” ili “met”, koju ste ako ne prije, onda sigurno dobro upoznali preko čuvene TV serije “Čista hemija” (Breaking Bad, 2008-2013).
Eukodal – odnosno oksikodon, lijek koji je takođe primao Hitler, ali koji je korišćen masovno u anestetičke svrhe, pa je čak upotrebljavan u operaciji Himler – lažnim napadima Poljske kako bi se iscenirao početak rata – je još jedan od farmakoloških “rođaka” morfina, razvijen u Njemačkoj 1919. godine. Isti onaj lijek za terapiju bola, koji će decenijama kasnije biti glavni uzrok “opioidne epidemije” u Sjedinjenim Američkim Državama, od koje je za dvije decenije umrlo preko pola miliona Amerikanaca.
Hitler nije bio sam u upotrebi Pervitina. Tokom perioda neposredno prije početka rata i cijelim njegovim trajanjem, svi od njemačkih vojnika na linijama fronta do domaćica u menopauzi su se kljukali Pervitinom kao bombonama.
Početkom Drugog svetskog rata, njemački vojnici su koristili Pervitin kako bi im pomogao da poput oluje odnosno u seriji Blitzkrieg-ova, “munjevitih ratova” osvoje većinu Evrope. Međutim, “urađenost” je vremenom nestala. Do kraja rata, kada je hubris prestao i saveznički obruč prenuo naciste nazad u stvarnost, vojnici su koristili droge kao što je Pervitin samo da bi preživjeli.
Knjiga Normana Ohlera iz 2015. godine, “Blitzed: Droge u nacističkoj Njemačkoj”, njemačkog bestseler pisca i novinara, koja je prevedena na čak 25 jezika, bavi se ulogom koju su droge igrale u Trećem rajhu. Ona je uticala da se ova tema problematizuje, a nakon nje su uslijedile nebrojene TV emisije, analize, naučni radovi o kojima je Zelić govorio naširoko – naročito akcentirajući ulogu “debelog čovjeka u pozadini” – dr Teodora Morela, koji je bio lični i maltene jedini ljekar Adolfa Hitlera posljednjih devet godina Firerovog života, i velikim dijelom je odgovoran za sve veću zavisnost od koktela supstanci koje je ubrizgavao svom vođi, i svom pacijentu – najvažnijem u istoriji.
Njemačke oružane snage koristile su Pervitin da preguraju teške noći, ali uz veliku cijenu. Kolokvijalno nazvana “panzerschokolade”, ili “čokolada za tenkove”, njegov tvorac je imitirao ambalažu slatkiša i gaziranih napitaka kako bi u suštini prodavao drogu. Temmler je bila njemačka farmaceutska kompanija koja je prva patentirala Pervitin 1937. godine. A njemačko stanovništvo uhvaćeno u vrtlog nacizma je prigrabilo njegove pozitivne efekte. Temmler je angažovao jednu od najuspješnijih PR agencija u Berlinu da sačini marketinški plan po uzoru na Koka-Kolu, koja je već postigla ogroman globalni uspjeh. Njemački narod ali i ljekari ignorišu neželjene efekte lijeka, umjesto toga bivajući fokusirani na energiju koju lijek pruža, koja je veoma potrebna u zemlji koja se konačno obnavlja i podiže poslije Prvog svjetskog rata i smjesta mobiliše za Drugi. Bilo je gotovo nepatriotski da se ne bude vrijedan, a Pervitin je pomogao kada ništa drugo nije moglo.
Vermaht, kombinovane njemačke oružane snage za vrijeme Drugog svjetskog rata, prvi je okusio moć metamfetamina kada su nacisti izvršili invaziju na Poljsku 1939. godine. Trupe su bile u ekstazi zbog Pervitina – kao i njihovi komandanti, koji su pisali egzaltirane izvještaje zalažući se za dodatnu upotreba droga.
Adiktivnost je postala problem, kao i sve učestalije neželjene reakcije, ali su nacisti to ignorisali, isporučivši rekordnih 35 miliona tableta Pervitina i sličnih supstanci kopnenim i vazduhoplovnim snagama samo tokom aprila i maja 1940. godine. Pisma sa fronta koji su vojnici pisali kući su nerijetko sadržale molbe za više Pervitina. Svi, od generala i njihovih štabova do oficira na terenu i njihovih trupa su postajali zavisni od metamfetamina.
Problem je postajao očigledan, i ljudi su to primijetili. Godine 1941., Leo Konti, vodeći nacistički oficir zadužen za zdravlje je konačno uspio da kategorizuje Pervitin kao opijat, i formalno ograniči njegovu upotrebu. Ovaj najviši zdravstveni zvaničnik Trećeg rajha je vjerovao da je Njemačka, njen “čitav narod”, “postao zavisnik od droge”.
Kao što je Hitler zavisio od Dr Morela, tako je Njemačka zavisila od Pervitina. Njemci su se okrenuli metamfetaminu kako bi ojačali snagu i vjeru, ne shvatajući štetu koju je lijek izazivao. I dok se rat razvlačio, nacisti nikada nisu ponovo preuzeli kontrolu nad pilulom koja im je obećala svijet.
Pored nacista, amfetamine su koristili i u Imperijalnom Japanu, gdje je tokom rata potrošeno nevjerovatnih milijardu tableta – takođe upotrebljavanih da se podigne radna i borbena spostobnost stanovništva odnosno vojske – a posebno u konačnim fazama rata kada je davan pilotima samobicama – kamikazama.
Ni saveznici nisu bili imuni na ovakva iskušenja, pa je tako publici pojašnjeno da su i britanski i američki piloti dobijali amfetamin – Benzedrin – isti onaj legalan lijek koji je korišćen na olimpijskim igrama u Berlinu 1936. godine, kao doping sredstvo i doveo do poniženja njemačih takmičara u odnosu na hemijski potpomognute američke atletičare i druge sportiste.
Ipak, Zelić se nije fokusirao samo na supstance danas prepoznate kao droge, već je pokazao da se u Drugom svjetskom ratu ali i kasnijim konfliktima kao što su Vijetnamski i drugi ratovi, borba nije samo vodila na bojnom polju – već i u laboratorijama i farmaceutskim fabrikama.
Naime, da nije bilo penicilina koji je prvi put masovno proizveden na vrijeme da se zaštite vojnici 6. juna 1944. – odnosno tokom D – dana – iskrcavanja u Normandiji i otvaranja zapadnog fronta u Evropi. Čak 2,3 miliona doza je bilo spremno da se suprostavi klasičnim ratnim infekcijama poput gasne gangrene, za koju su Njemci i Italijani i dalje koristili tradicionalne, prve na veliko proizvedene antibiotike – sulfonamide, ali koji nažalost nisu više bili tako efikasni kao prije rata zbog antimikrobne rezistencije. Isti takav penicilin je štaviše spasio i život samog Hitlera posle pokušaja atentata sa početka teksta – penicilin po svoj prilici dospio do “Vučje jazbine” putem “pacovskih kanala” iz fašističke Španije kojoj je slat od Amerikanaca kako bi se umilili Generalisimusu Franku.
U konačnom dijelu prezentacije, Zelić se osvrnuo na neke malo poznate i skorije slučajeve zloupotrebe ljekova – od talidomida, lijeka za koji je ukazao da su ga razvili biviši nacisti – eksperimentatori u logorima smrti – do “imperije bola” – kompanije Purdue farma – koja je pod vođstvom porodice Sakler bila uzročnik opioidne epidemije u SAD od 1990-ih do danas.
Predavanje je zaokruženo primjerima skorašnjih zloupotreba moćnih anestetika kao što je fentanil, pa čak i onih za upotrebu u veterini – konkretno karfentanilom. Ovo je sto puta potentniji „potomak“ fentanila, 4.000 puta jači od heroina i 10.000 puta moćniji od morfina. Koristi se za uspavljivanje najvećih životinja – tipa slonova i nosoroga. I zloupotrebljava kao neprijavljeni „aditiv“ ili zamjena za heroin, jer se lako dobavlja, proizvodi, i jeftin je. A obmanuti zavisnici se predoziraju, ne stigavši ni da izvuku iglu iz ruke. Bukvalno mu je nepoznata letalna doza, ali kada je 2016. kanadska Kraljevska konjica zaplijenila čitav kilogram karfentanila isporučenog iz Kine u kutiji sa oznakom „kertridži za štampač“, procijenjeno je da bi ta količina bila dovoljna da ubije 50 miliona ljudi – odnosno čitava jedna Poljska, Srbija i Crna Gora zajedno.
U zaključku, Zelić je pozvao da se medicinska i farmaceutska zajednica u regionu, Evropi i cijelom svijetu udruži kako bi se ovakve pojave iz prošlosti ostavile tamo, a nove zloupotrebe ljekova spriječile i zaštitili pacijenti, znanjem, brigom i umijećem – a povjerenje u ljekare i farmaceute kao ključne aktere zdravstvenog sistema održalo i uvećalo – na korist svima.
ALIMS
