Mentalni poremećaji iz ”kolekcije jesen-zima”: sezonski afektivni poremećaj

Selman Repišti, magistar psihologije

Statističar i istraživač u oblasti mentalnog zdravlja

Sezonski afektivni poremećaj, naročito aktuelan u periodu godine u kome se trenutno nalazimo, može se javiti u vidu depresije, manije ili hipomanije (tj. blažeg oblika manije). Riječ je, dakle, o afektivnom poremećaju (tj. poremećaju raspoloženja) sa sezonskim obrascem pojavljivanja i ne treba ga shvatiti kao zaseban, izolovan poremećaj.

Rezultati istraživanja sa akcentom na epidemiologiju

U istraživanjima provedenim u SAD-u (engleski naziv pomenutog poremećaja, Seasonal Affective Disorder, ima isti akronim kao Sjedinjene Američke Države), utvrđeno je da od SAD-a pati oko 5% opšte populacije, te da je češći među ženama nego muškacima. Obično počinje u kasnoj adolescenciji ili mlađem odraslom dobu. Gotovo dvije trećine osoba sa ovim poremećajem ne traže niti primaju neku vrstu farmakoterapije ili psihoterapijske pomoći.

SAD predstavlja jedan od ozbiljnijih problema u hladnim područjima svijeta, gdje su zime oštre i duge, kao što je to slučaj sa npr. Skandinavijom i Kanadom. Kako izvještava C. Rastad sa svojim saradnicima (2005), u Švedskoj je prevalencija ovog poremećaja nešto viša od 10%, pri čemu se dva puta češće se javlja kod žena i svakako je tipičniji je za mlađe osobe.

Kako se SAD manifestuje?

Tokom jeseni i zime, sezonski afektivni poremećaj manifestuje se u vidu depresivnih misli, negativno polarizovanih osjećanja i osiromašenog repertoara ponašanja. Zato je poznat i kao ”zimska depresija” ili ”zimska utučenost” (čiji naziv na engleskom jeziku ima romantičarsko-melodični prizvuk – winter blues). ”Zimska utučenost” odnosi se na blažu, subkliničku formu ovog poremećaja, te nije iznenađujuće što je češće zastupljena nego ”zimska depresija”.

U okviru jesenjeg i zimskog pojavljivanja SAD-a možemo imati tmurne misli, a u našem afektivnom izrazu može dominirati sjeta ili čak emocionalna praznina. U isto vrijeme, možemo iskusiti oslabljenu volju i pad energije, te probleme sa apetitom i spavanjem. U krajnjoj liniji, mogu se javiti i suicidalne misli. Sivilo kojim smo nerijetko okruženi u ovom periodu, kao i višednevno kišovito vrijeme iniciraju, održavaju i, eventualno, pogoršavaju ovo stanje. Nesumnjivo, bitan faktor predstavlja i skraćenje dana, uz to i manji broj sunčanih sati tokom zimskog perioda godine. Premda se javljaju i reakcije pojedinaca koje reflektuju (hipo)maniju (egzaltiranost, porast samopoštovanja, iritabilnost, nedostatak umora i slično), one su u okviru ovog poremećaja zaista rijetke. Stoga se sezonski afektivni poremećaj gotovo u cijelosti može svesti na depresivni poremećaj, odnosno, njegove različite oblike, sa različitim intenzitetom ispoljavanja (blagi, umjereni i ozbiljni).

SAD se može javiti i tokom proljeća i/ili ljeta. Procjenjuje se da je ovaj oblik prisutan kod oko 10% osoba koje imaju SAD. Pojedinci kod kojih se javlja se najviše žale na poteškoće sa spavanjem i slabiji apetit. S druge strane, kada je riječ o zimskoj formi SAD-a, prisutnije je duže spavanje i pojačan apetit. Pored toga, može se desiti da zimska depresija perzistira i tokom proljeća i ljeta, naravno, u blažoj formi.

Procjenjuje se da pojedinci sa SAD-om imaju pomenute poteškoće nekih 40% vremena tokom godine, što, priznaćete, nije kratak vremenski period. Zato kliničari i porodica osobe trebaju imati u vidu njeno svakodnevno funkcionisanje (uključujući i radni učinak), koje može biti značajno narušeno usljed ovakvog stanja. Ipak, osoba sa SAD-om ne mora svake godine zaredom imati njegove simptome. Nekada dolazi do izvjesnog diskontinuiteta u pojavi i trajanju ovog poremećaja, što može umanjiti negativna očekivanja odnosno bojazan neke osobe da će se SAD javiti u određenom periodu date godine. Takođe treba imati na umu da se i drugi faktori i događajimogu javiti tokom pomenutog ”kritičnog” dijela godine. Iznenadna nezaposlenost, traumatično iskustvo, fizička i mentalna iscrpljenost su samo neki od ovih faktora ili događaja koji mogu zadesiti osobu i tokom jeseni i zime. Zato je važno da se pažljivo utvrdi uzrok depresivnih reakcija pojedinca: samo doba godine, samo nepovoljni životni događaji odnosno stresne okolnosti, ili oboje.

Komorbidni poremećaji

Nerijetko se dešava da su za pojedince sa SAD-om karakteristični i drugi mentalni poremećaji, bilo da su nedijagnostifikovani i da perzistiraju u latentnoj formi, bilo da je već postavljena, odnosno poznata njihova dijagnoza. To su, u prvom redu, anksiozni poremećaji i poremećaji raspoloženja. Po nekim istraživanjima, oko četvrtina osoba sa bipolarnim afektivnim poremećajem ispoljava i SAD. Među ostalima su, na primjer, poremećaji ishrane, zavisnost od psihoaktivnih supstanci, poremećaj pažnje sa hiperaktivnošću (popularni ADHD) i sindrom hroničnog umora (kao primjer i psihijatrijskog i somatskog komorbiditeta). Svaki pobrojani poremećaj može biti primarni, a u tom slučaju se SAD može shvatiti kao jedna od njegovih manifestacija. Naravno, na SAD se mogu nadograditi i nadovezati drugi mentalni poremećaji.

Pristupi u tretmanu SAD-a

Tretman SAD-a uključuje psihološko savjetovanje (za ozbiljnija stanja očigledno je da su potrebne redovne psihoterapijske seanse), terapiju izlaganjem svjetlosti i psihofarmake. Psihoterapija može uključivati različite pristupe, premda se kognitivno-biheviorna terapija (KBT) pokazala kao najuspješnija. Tretman u kojem se osoba izlaže svjetlosti obično se provodi ujutro, odmah po buđenju. Ovaj tretman obično traje do nekih pola sata (mada može biti i duži), a izvor svjetlosti treba biti pozicioniran oko 50 cm od lica osobe, koja je otvorenih očiju okrenuta prema izvoru svjetlosti. Jačina aplicirane svjetlosti je obično 10000 luksa, što je ekvivalentno ambijentalnom dnevnom osvjetljenju, a u isto vrijeme je važno da nivo UV-zračenja bude sveden na minimum. Psihofarmakološki tretman u pravilu uključuje davanje antidepresiva. Naravno, kombinacija više tretmana daje najbolje i trajnije rezultate. I sama osoba može pomoći sebi, i to na način da maksimalno koristi svaki sunčan dan (ili dio dana) tokom jeseni i zime, što više se izlažući prirodnoj, sunčevoj svjetlosti, kada je god to moguće. Takođe, bilo bi dobro da se pojedinac posveti nekim aktivnostima u svom domu koje ga u dovoljnoj mjeri upošljavaju, drže mu pažnju, uveseljavaju ga ili smiruju i koje će mu pomoći da odvrati pažnju od tmurnog vremena. Premda ne treba potcjenjivati potencijal samopomoći, ne smijemo smetnuti s uma važnost podrške porodice, kao i znanja i vještine stručnjaka u oblasti mentalnog zdravlja.

Izvori:

https://www.mayoclinic.org/

https://medlineplus.gov/

https://psychiatry.org/

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16401242/

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9790493/

https://www.sunbox.com/

https://www.theravive.com/

https://www.uptodate.com/