• Odrasle ili somatske stem ćelije nediferentovane su stem ćelije koje se nalaze u malom broju u mnogim odraslim tkivima i mogu obnavljati same sebe, tj. tkivo u kom se nalaze, ali se mogu i diferentovati u sve glavne tipove specijalizovanih ćelija u drugim tkivima i organima. Osnovna uloga odraslih stem ćelija u živom organizmu jeste obnavljanje i nadomještanje tkiva u kome se nalaze. Nazivaju se i somatske stem ćelije, pri čemu treba naglasiti da su to stem ćelije tijela, ne polne ćelije, jajna ćelija i spermatozoid. Upotrebljavaju se za transplantaciju koštane srži već oko 40 godina, a njihova istraživanja pružaju mogućnosti u oblasti terapije bazirane na transplantaciji. Naučnici sada imaju dokaze da odrasle stem ćelije postoje u mozgu i srcu. Nalaze se i kod djece i mogu biti izolovane iz krvi pupčane vrpce.
• Embrionalne (ili fetalne) matične ćelije pluripotentne su stem ćelije nastale od tzv. primordijalnih matičnih ćelija. To su ćelije koje dovode do gameta (spermatozoida i jajne ćelije) kod odraslih, napravljene kod 5 do 9 sedmica starog fetusa/ embriona.
• Indukovanepluripotentne stem ćelije (iPSCs) odrasle su ćelije koje su genetski reprogramirane u stanje sličnom embrionalnim stem ćelijama, nasilnom ekspresijom gena i faktora značajnih za održavanje definisanih karakteristika embrionalnih stem ćelija. Takođe, ove ćelije ispunjavaju poznate kriterijume za pluripotentne stem ćelije, a nije poznato da li se razlikuju od embrionalnih stem ćelija u kliničkom smislu. Prvo obavještenje 0 iPSCs obznanjeno je 2006. godine. Radilo se o istraživanju sprovedenom na miševima, a prvi izvještaj o istraživanju iPSCs-a sprovedenom na ljudima objavljen je 2007. godine. Iako su potrebna dodatna istraživanja, postoji spremnost za istraživanja ljekova na bazi iPSCs-a i modeliranje bolesti, a naučnici se nadaju njihovoj upotrebi u transplantacionoj medicini. Virusi se, takođe, upotrebljavaju da izazovu reprogramiranje u odraslim ćelijama i taj proces mora biti pažljivo kontrolisan i testiran prije upotrebe na ljudima. U studijama sprovedenim na životinjama virusi ponekad mogu da izazovu faktore stem ćelija koji uzrokuju kancer.
Humane embrionalne i odrasle stem ćelije imaju i prednosti i mane u odnosu na potencijal na ćelijama bazirane regenera-tivne terapije. Glavna razlika između njih jesu njihove različite mogućnosti u broju i tipu diferenciranosti. Embrionalne stem ćelije se mogu diferentovati u sve ćelijske tipove u tijelu, zato što su pluripotentne. Smatra se da su odrasle stem ćelije ograničene u diferencijaciji na tip tkiva u kom se nalaze. Embrionalne stem ćelije mogu porasti relativno brzo u kulturi. Odrasle stem ćelije rijetko kad se nalaze u zrelom tkivu, tako da izolacija ovih ćelija iz odraslog tkiva predstavlja izazov i metod razvijanja njihovog broja u kulturi ćelija još nije utemeljen. To je važna činjenica jer je veliki broj stem ćelija potreban za zamjensku terapiju. Odrasle stem ćelije i tkiva nastala od njih su, vjeruje se, manje sklona inicijalnom odbacivanju poslije transplantacije, što predstavlja značajnu prednost.
Istraživanja su sada sprovedena i na odraslim i na embrionalnim stem ćelijama da bi se otkrile karakteristike i potencijal i jednih i drugih u liječenju bolesti. Postoje mnogi načini kako se humane stem ćelije mogu upotrebiti u istraživanjima i u klinici. Proučavanja humanih embrionalnih stem ćelija pružaju informacije o kompleksu zbivanja koja se dešavaju u toku ljudskog razvoja. Primarni cilj je otkriti kako nediferentovane stem ćelije postaju diferentovane ćelije koje formiraju tkiva i organe. Naučnici znaju da je uključivanje i isključivanje gena od presudne važnosti za taj proces. Mnoga najteža zdravstvena stanja, kao što su maligna oboljenja i urođeni defekti, nastaju zbog nenormalnih ćelijskih dioba i diferencijacija.
Humane stem ćelije se, takođe, mogu upotrebljavati za testiranje novih droga. Novi lijekovi se mogu sigurno testirati na diferenciranim ćelijama dobijenim od humanih pluripotentnih ćelijskih linija. Linije malignih ćelija se sada već proučavaju u smislu pronalaska novih ljekova. Ipak, možda najvažnija potencijalna upotreba humanih stem ćelija jeste generisanje ćelija i tkiva koji mogu biti upotrebljeni za ćelijski baziranu terapiju. Danas se za nadomještaj uništenih tkiva i organa koriste donirana tkiva i organi, ali potrebe za njima daleko premašuju ponuđene mogućnosti. Stem ćelije, direktno diferentovane u određeni tip, nude mogućnosti za obnovljivim izvorom nadomještajućih ćelija i tkiva za tretiranje bolesti kao što su Alchajmerova bolest, oštećenja kičmene moždine, moždani udar, opekotine, srčani udar, dijabetes, osteoartritis, reumatoidni artritis. Da rezimiram, stem ćelije nude uzbudljiva obećanja za terapiju budućnosti, ali se to može dogoditi samo poslije višegodišnjih obimnih naučnih istraživanja.
Nastavak u sljedećem broju…
Piše: dr Olivera Simić-Kovačević, Spec. dermatovenerolog
Privatna specijalistička ordinacija za kožne i polne bolesti „Dr Kovačević”, Budva
